تقدیر و تشکر

این کتاب، با این کیفیت، به فرموده جناب مستطاب حاج آقا سید علی اکبر شریفی (دام توفیقه)، مدیر و صاحب چاپخانه انتشارات آیین دانش، و با همکاری فرزند عزیزم، جناب مهندس، حاج آقاجواد عطائی (دام عزه)، با اضافاتی تجدید چاپ شد، که از آن دو بزرگوار کمال تشکر را دارم.

همچنین از تذکر و پیشنهاد خوانندگان گرامی استقبال نموده، سپاسگزارم.

ص: 2

زندگینامه چهارده معصوم علیهم السلام

علی عطائی اصفهانی

ص: 3

سرشناسه: عطائی اصفهانی، علی، 1317 -

عنوان و نام پدیدآور: زندگانی چهارده معصوم صلوات الله وسلامه علیهم / علی عطایی اصفهانی.

مشخصات نشر: قم : آیین دانش، 1393.

شابک: 2- 12- 6384-600-978

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

یادداشت: این کتاب توسط انتشارات امیر العلم، ... در سال 1391 فیپا گرفته است.

یادداشت: کتابنامه به صورت زیرنویس

موضوع: چهارده معصوم -- سرگذشتنامه

رده بندی کنگره: 1393 9ز6ع/ BP36

رده بندی دیویی: 297/95

شماره کتابشناسی ملی: 3746210

زندگی نامه چهارده معصوم علیهم السلام

مؤلف: علی عطایی اصفهانی

ناشر: آیین دانش

چاپخانه: دانش

نوبت چاپ: دوم، بهار 1396

تیراژ: 2٫000 نسخه

شابک: 2-12-6384-600-978

قیمت: 30,000 تومان

مرکز پخش: قم، بولوار شهید دل آذر، کوچه شماره 2، پلاک 14

تلفن: 7- 36616126 (025 و 37226161 (125)

کلیه حقوق چاپ محفوظ می باشد

ص: 4

اجتماعی، و ویژگی هایی برجسته بودند، و اساسا این خاندان، ریشه دار و محترم، و در جامعه آن زمان از بهترین خانواده ها به شمار می آمدند.

امیر مؤمنان علی علیه السلام فرموده است:

فاخرجه من افضل المعادن منبتا و أعز الأرومات مغرسا، من الشجرة التی صدع منها انبیائه و أنتجب منها أمنائه. «خداوند این گوهر درخشان حقیقت و این سرو بوستان معنویت را از بهترین معادن استخراج کرد، و نهال وجود او را در اصیل ترین و عزیزترین سرزمین ها کاشت و آبیاری کرد، او را از همان درختی که دیگر پیامبران و امنای وحی خود را از آن آفرید، به وجود آورد.» عترته خیر العتر و أسرته خیر الأسر و شجره خیر الشجر. «عترت و ذریه او بهترین ذریه ها و خاندانش بهترین خاندان ها و درخت وجود مسعودش از بهترین درختان است.

مادر بزرگوارش آمنه خاتون، دختر فرخنده وهب بن عبد مناف است و ولادت آن جناب بعد از طلوع فجر شب جمعه می باشد.

نام مبارک آن حضرت «محمد صلی الله علیه و آله» چهار بار در قرآن آمده، و نام دیگرش «احمد » یکبار در قرآن آمده و سوره 47 به نام آن جناب نامگذاری شده است.

ویژگی های معنوی و روحانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، به طور اشاره از این قرار است:

آن حضرت در تمام عمر مبارک، معلم و آموزگار ظاهری نداشت، و با هیچ دانشمند و حکیم و هوشمندی مصاحبت و ملازمت نفرمود، و به حسب ظاهر، مربی اخلاقی که مراقب تربیت و مواظب اخلاق و رفتار او باشد، وجود نداشت.

به فرموده امیرالمؤمنین علی علیه السلام، آن حضرت در مکتب خانه الهی، و با همراهی بزرگترین فرشته آسمانی، به آداب و اخلاق شریفه مؤدب گردید.

ولقد قرن الله به من لدن أن کان فطیما أعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم و محاسن أخلاق العالم لیله و نهاره. از همان زمان که رسول خدا صلی الله علیه و آله را از شیر بازگرفتند، خداوند بزرگترین فرشته از فرشتگان خویش را مأمور ساخت تا شب و روز آن حضرت را به راه های بزرگواری و درستی اخلاق نیک سوق دهد.(1)

و خود پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «ادبنی ربی فأحسن تأدیبی». «پروردگار من مرا تربیت وتأدیب فرمود، و نیکوتربیت نمود».(2)

براین اساس بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تمام فضائل و مناقب انسانی، و عواطف بشری، و مزایای اخلاقی، یگانه و بی همتا گردید، و در صدق و صفا و مروت، و حیا، و امانت، وفا، و شجاعت، و سخاوت، و فتوت، و عفت و عصمت، و طهارت، و خلاصه درهمه مکارم اخلاقی شهره عالم، وسرآمد انسانها شد.

ص: 7

فاق النبیین فی خلق و فی خلق* و لم یدانوه فی علم و لا کرم

فهو الذی تم معناه و صورته* ثم اصطفاه حبیبا بارئ النسم

در آفرینش و در اخلاق ، بر همه انبیا تفوق و برتری یافت.

و در علم و بزرگواری، کسی به پایه او نرسید.

آن حضرت کسی است که از جهت سیرت و صورت تام وکامل بود.

و خداوند آفریننده، آن جناب را حبیب خود برگزید.

جهان کرد یکسو چو دار نعیم* به لطف عمیم و به خلق عظیم

زهر سوره از پاک قرآن او* فروزان بود شمس برهان او

***

منزه عن شریک فی محاسنه * فجوهر الحسن فیه غیر منقسم

آگاهان مسلمان و غیر مسلمان، به رشد اخلاقی، و کمال انسانی، و سلامت روحی پیامبر عظیم الشأن اسلام اعتراف کرده اند. در همان دوران زندگانی اش، دشمنان بزرگ و سرسخت او که در نکوهش آن حضرت به هرگفتار ناپسند، و هر سخن دروغ و بی اساس متشبث می شدند، و آن جناب را ساحر، کاهن، و مجنون می خواندند، اما هیچگاه آن بزرگوار را خائن نشمردند، ناجوانمردش نخواندند، شهوت ران، هواپرست، خودخواه، و متکبرش نگفتند.

بی حیا، ترسو، بیوفا، پیمان شکن، متجاوز به حقوق دیگران، ستمگر، و خائنش نخواندند.

هرگز آن وجود مقدس را آلوده به فساد، گناه، ورفتار زشت و ناپسند ندیدند.

بلکه تا پایان عمر همچنان جنابش را به «محمد امین» می شناختند، و او را به این صفت ارزشمند و خجسته می ستودند.

اموال خود را نزد آن وجود مسعود به امانت می سپردند.

ص: 8

در ابتدای دعوتش به اسلام، همه حاضران، بر صدق گفتار و صحت کردارش گواهی دادند.

به موجب همین صفات حمیده، و اخلاق کریمه بود که توانست با تمام اهل شرک وکفر ونفاق والحاد مبارزه، و بر آنان فائق آید.

به موجب همین کمالات بود که توانست خواسته های ارزشمند خود، که خواسته های خدای رحمان بود، در دل و جان، روح و روان میلیونها انسان، با همه اختلافات نژادی، و طبقاتی، حاکم ونافذ و راسخ فرماید.

در پرتوهمین صفات عالی بود که موانع بی شمار، و مشکلات بسیار را، یکی پساز دیگری پشت سر نهاد، و از مقابله، و مبارزه با مردمان دیو صفت، و وحشی، و خون آشام، هیچگاه هراس و سستی به خود راه نداد.

در پرتو همین روحیات معنوی بود که وضع جزیرة العرب را تغییر داد، و روح وحشی گری، بی رحمی، غارت و چپاولگری آن ملت را عوض کرد، و به جای آن، روح ایثارگری، مهر، عطوفت، و انسانیت را جایگزین ساخت.

به موجب تربیت الهی بود که دشمنان چندین ساله را به دوستانی صمیمی تبدیل، و آنان را در صف واحد، و در کنار هم قرار داد، و میان آنان عقد اخوت و برادری بست .

آری، آن بزرگ مرد الهی، جهالت و خرافات، بت پرستی، و شرک را به وسیله نور علم و معرفت برطرف کرد و برادری، مساوات، و عدالت را در جامعه حاکم ساخت.

ثروتمندان را یاری دهنده فقرا، عالمان را مربی و معلم جاهلان و بی ادبان قرار داد.

کعبه معظمه، خانه خدای سبحان را از نقش و نگارهای جاهلان، و از سیصد و شصت بت بزرگ و کوچک قبائل و طوائف عرب، پاک ساخت و بت بزرگ را از بام کعبه به زیر آورد و یکباره آثاربت و بت پرستی را محو و نابود کرد.

خلاصه: در مدتی کوتاه همه چیز را به نحو احسن و دلخواه عوض کرد.

ص: 9

زیرا، کشتن دختران معصوم، و زنده به گور کردن آنها کجا، و نوازش و مهربانی با ایتام این و آن کجا؟

بت پرستی، و برای مجسمه سنگی و چوبی قربانی کردن کجا، و از خوف خدا غش کردن کجا؟

دزدی، غارت گری، و چپاول مال این و آن کجا، و مواسات و برابری و برادری و احسان به این و آن کجا؟

اخلاق نکوهیده، و صفات رذیله کجا، و ملکات فاضله، واخلاق پسندیده و انسانی کجا؟

خلاصه، آن وجود مبارک، خود ملکات فاضله، و کمالات عالیه را از جانب خداوند سبحان فراگرفت، و در مکتب خویش انسانهایی همچون، علی، خدیجه، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام، سلمان و اباذر، و عمار، و صدها نمونه دیگر تربیت کرد، که گفته اند:

هر هنراستا به او معروف شد * جان شاگردش بدو موصوف شد

براین اساس بود که بیش از یک قرن نگذشت که فروغ معنوی آن حضرت، عالم را فراگرفت، تا آن جا که صدها میلیون انسان، از ملتها و نژادهای گوناگون، شیفته آن جناب شده، و شبانه روز، و در اوقات نمازها، از عمق وجود، از دل و جان، بانگ اذان سر می دهند، و نام نامی آن حضرت را همراه با نام خداوند متعال، بر زبان جاری کرده، «وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ» (شرح /4 ) را محقق ساخته و می گویند: «اشهد أن محمد رسول الله صلی الله علیه و آله»

و بر همین اساس است که مسلمانان، در مجالس و محافل، در تعقیبات نمازها، و همه مناسبت ها و گردهمایی های خود، با ستایش و تکریم، آن پیامبر صلی الله علیه و آله عظیم الشأن را یاد کرده و از خداوند متعال، درود و سلام بر روان پاک آن سید لولاک، و اهل بیتش را می طلبند، و فرمان الهی را که فرمود: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ

ص: 10

وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا» (احزاب/56) با کمال عشق و علاقه اطاعت می کنند و می گویند: اللهم صل علی محمد وآل محمد»

بلغ العلی بکماله* کشف الدجی بجماله

حسنت جمیع خصاله *صلوا علیه و آله

اکنون توجه خوانندگان محترم را جلب می کنم به گزیده ای از زندگی و سیره و آن سرور کائنات، به امید آن که نسبت به آن بزرگوار معرفت بیشتری حاصل، و شیوه زندگی، واخلاق و رفتار آن عزیز را سرمشق والگوی خود قرار دهیم، و به آن محبوب از جان عزیزتر اقتدا کنیم. «إن شاء الله تعالی وما توفیق الا من الله».

پرسید: آیا درامت او بهره ای دارم ؟ گفت: آری. شیطان گفت: راضی شدم. (1)

عبدالمطلب عبدالله را به محلی که شترها را نحر می کردند آورد و کارد به دست گرفت تا او را ذبح کند، برادران عبدالله و جمعی از بزرگان، مانع شدند و گفتند: تا جایی که عذر باقی است نمی گذاریم عبدالله ذبح شود، و به عبدالمطلب گفتند: که عبدالله را با ده شتر قرعه بزند، اگر به نام شترها درآمد فدای عبدالله خواهد بود و اگر به نام عبدالله درآمد، فدیه را افزون کند و به این گونه بر عدد شتر بیفزاید تا قرعه به نام شتر برآید وعبدالله به سلامت بماند.

عبدالله را با ده شتر قرعه زدند، قرعه به نام عبدالله درآمد، پس ده شتر دیگر افزودند، همچنان قرعه به نام عبدالله درآمد، بدین گونه در هر نوبت ده شتر افزودند و قرعه زدند تا شماره به صد شتر رسید، در این هنگام قرعه به نام شتر درآمد، قریش شادمانی کردند و گفتند: خدا راضی شد، عبدالمطلب فرمود: «لا و رب ألبیت»

بدین قدر نتوان اکتفا کرد و دو مرتبه دیگر قرعه زدند، به نام شترها در آمد، عبدالمطلب مطمئن شد و صد شتر را به جای عبدالله قربانی کرد و از اینجا بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «انا ابن الذبیحین» من فرزند دو ذبیح هستم. و از دو ذبیح «دو قربانی» جد خود حضرت اسماعیل و پدرش عبدالله را اراده فرمود. (1)

ص: 14

خواند و او را صدا زد، ناگاه قبر شکافته شد و عبدالله در قبر نشسته بود و می گفت: أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا عبده و رسوله» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای پدر ولی تو کیست ؟ گفت: ای فرزند! ولی، چه کسی است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: علی ولی تو است، گفت: شهادت می دهم که علی ولی من است، پس فرمود: برگرد به سوی باغستان خود که در آن بودی. همچنین نزد قبر مادرش آمنه آمد و همان گونه که با پدر فرمود با مادر نیز به عمل آورد. (1)

همچنین علامه مجلسی رحمة الله و دیگران نقل کرده اند که: پیامبر صلی الله علیه و آله در سن شش سالگی، برای دیدن دایی های خود همراه مادرش به مدینه رفت و در بازگشت به مکه، در محلی به نام «ابواء» مادر آن حضرت وفات کرد و همان جا به خاک سپرده شد (و برخی نیز نقل کرده اند: جنازه او را به مکه مکرمه بردند و در مقبره حجون . معروف به قبرستان ابوطالب . دفن کردند) . (2)

نیز علامه مجلسی رحمة الله (مسلم در صحیحش) و در (التاریخ القویم) روایت کرده اند که: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «خدا به من اذن داد به زیارت قبر مادرم بروم» و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله نزد قبر مادرش رسید گریه کرد و همراهانش را نیز گریاند. فبکی و ابکی من حوله) (3)

بزرگوار، حضرت آمنه بنت وهب نیز مسلمان بوده است.

علامه مجلسی قدس سره در «حیاة القلوب» فرموده است: «بدان که اجماع علمای امامیه منعقد گردیده است بر آن که پدر و مادر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، و جمیع اجداد و جدات آن حضرت، تا حضرت آدم علیه السلام همه مسلمان بوده و نور آن حضرت در لب و رحم مشرکی قرار نگرفته است .»

و در زیارت امام حسین علیه السلام می خوانیم:

أشهد أنک کنت نورا فی الأصلاب الشامخة و الأرحام المطهرة لم تنجسک الجاهلیة بأنجاسها و لم تلبسک من مدلهمات ثیابها؛ شهادت می دهم که تو نوری بودی در صلب های شامخ، و رحم های پاکیزه، جاهیت با ناپاکی هایش، آلوده ات نکرد، و از جامه های تیره و تارش به تو نپوشاند.

هند بن ابی هاله (برادر مادری حضرت زهرا علیها السلام دائی امام حسن علیه السلام) سیما و شمایل پیامبر صلی الله علیه و آله را برای امام حسن علیه السلام این گونه توصیف کرده است:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بسیار بزرگوار و با هیبت بود، چهره اش به سان ماه شب چهارده می درخشید، قد و بالایی متوسط داشت, دارای سری بزرگ، موهایی زیبا، و رنگی درخشان، پیشانی باز، ابروانی کشیده و کمانی و پرمو، بینی باریک و در وسط کمی برجسته، گونه های هموار و کم گوشت ، دهانی متناسب، دندان های سفید و براق، رشته مویی نازک از سینه تا شکم، گردن سفید و روشن، سینه و شکم در یک سطح، بدنی سفید و نورانی، پاهایی متناسب با استخوان های صاف و هنگامی که راه می رفت با قدرت گام برمی داشت و باوقار و سریع راه می رفت. چشمانش به زیر بود و بیشتر به زمین نگاه می کرد، با اصحابش راه می رفت و به هر کس می رسید سلام می کرد. (1)

به حبشه را داشت.

سوده در آن هنگام که شوهرش را از دست داد، اگر به خانواده خود که هنوز کافر بودند، بازمی گشت، بدون تردید مورد اذیت و آزار قرار می گرفت، و شاید او را می کشتند. رسول خدا صلی الله علیه و آله آن زن مؤمنه را تزویج فرمود تا از اذیت و آزار وابستگانش محفوظ بماند.

زن دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله زینب دختر خزیمه بود. بعد از آن که عبدالله بن جحش شوهر زینب، در جنگ احد کشته شد، پیامبر صلی الله علیه و آله او را تزویج کرد، و زینب در آن موقع پنجاه سال داشت. زینب در جاهلیت از زنان بزرگوار و بافضیلت بوده؛ و وی را «أم المساکین» می گفتند، زیرا به فقرا و مساکین نیکی و مهربانی زیادی می کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله او را گرفت تا آبرو و موقعیتش همچنان محفوظ بماند.

دیگر از زنانی که به ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله درآمد، أم السلمه بود.

ام السلمه که اسمش هند است قبل از آن که زن پیامبر صلی الله علیه و آله شود، در خانه عبدالله ابی سلمه پسر عمه و برادر رضاعی پیامبر صلی الله علیه و آله بود، عبدالله نخستین کسی است که به حبشه مهاجرت کرده، وام السلمه نیز زنی بافضیلت و متدین و صاحب نظر بوده است، وقتی شوهرش وفات کرد سنش زیاد و عهده دار سرپرستی ایتام شوهر بود، و در این شرائط بود که پیامبر صلی الله علیه و آله او را به ازدواج خود درآورد.

زن دیگری که به ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله مفتخر شد صفیه بود.

صفیه دختر حی بن اخطب رئیس بنی نضیر، بعد از آن که پدر و شوهرش در جنگ خیبر کشته شدند، صفیه در زمره اسرای خیبر درآمد، حضرت او را برای خود انتخاب فرمود و آزادش کرد و سپس او را به ازدواج خود درآورد و با این ازدواج او را از ذلت و بی سروسامانی نجات بخشید، بعلاوه با این ازدواج، قرابت سببی با بنی اسرائیل برقرار کرد.

صفیه قبلا دو شوهر کرده بود، یکی سلام بن مسلم، و دیگر کنانة بن ربیع.

ص: 19

یکی دیگر از زنان پیامبر صلی الله علیه و آله جویریه می باشد. که بعد از حادثه بنی المصطلق، پیامبر صلی الله علیه و آله او را به ازدواج خود درآورد.

مسلمانان در حادثه بنی المصطلق زن و فرزند دویست خانوار را به اسارت گرفتند، پیامبر صلی الله علیه و آله از میان آنها جویره را برای خود تزویج کرد، سپس مسلمانان همه اسرا را به خاطر این که از اقوام پیامبر صلی الله علیه و آله شده اند، آزاد کردند، آزادی اسرا باعث شد تمام قبیله که جمعیت فراوانی بودند، متوجه پیامبر صلی الله علیه و آله شده و اسلام آوردند، و این عمل اثر با ارزشی در تمام منطقه برجای گذاشت.

دیگر از زنان پیامبر صلی الله علیه و آله میمونه دختر حارث هلالیه بود؛ میمونه بعد از وفات دومین شوهرش خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله هبه کرد، (یعنی بدون درخواست مهر تقاضای ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله را نمود) پیامبر صلی الله علیه و آله هم او را به عقد خود درآورد.

پیامبر صلی الله علیه و آله ام حبیبه دختر ابوسفیان را نیز به ازدواج خود درآورد. و او قبلا زن عبدالله بن جحش بود، که با شوهرش در دومین هجرت به حبشه رفته بود، شوهرش در حبشه نصرانی شد وام حبیبه نسبت به اسلام وفادار ماند، و در این موقع پدرش ابوسفیان از مخالفین سرسخت پیامبر صلی الله علیه و آله و مشغول دسته بندی علیه اسلام بود، پیامبر صلی الله علیه و آله ام حبیبه را به ازدواج خود درآورد و او را در پناه خویش حفظ فرمود.

حفصه دختر عمر نیز از زن های پیامبر صلی الله علیه و آله بود و بعد از آن که شوهرش خنیس بن حذاقه در جنگ بدر کشته شد او را تزویج فرمود و عایشه دختر ابوبکر را نیز به نکاح خود درآورد، ووی تنها زن باکره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود.

از آنچه به طور خلاصه آوردیم، معلوم شد که ازدواج های پیامبر صلی الله علیه و آله در راستای امور شهوانی نبود، بلکه تماما به لحاظ مسائل سیاسی و اجتماعی، توجه دادن فامیل ها به اسلام، حفظ زنان بی سرپرست، و ایجاد پشتوانه برای مسلمانان بود .

علاوه بر این، افرادی که در پی تمایلات شهوانی هستند، بیشتر می روند به سراغ زنان جوان، و زیبا، در صورتی که در وجود مقدس پیامبر صلی الله علیه و آله چنین روحیه و اخلاقی وجود

ص: 20

نداشت، و در ازدواج های خود به هیچ وجه مقید به جوان بودن، یا زیبایی زن نبود، لذا بعد از ازدواج با ام حبیبه که نسبتا جوان بود، با پیرزن ازکارافتاده ای که چند کودک یتیم نیز داشت، ازدواج کرد، بعد از ازدواج با عایشه ، که دختری کم سن و سال بود، با ام سلمه که پیرزنی بیش نبود، و با زینب دختر جحش که پنجاه سال داشت، ازدواج کرد.

گذشته از اینها، خود حضرت به امرالهی زنان خویش را از زینت و تجمل گرایی منع فرمود، و آنها را مخیرکرد بین طلاق ، یا زهد در دنیا وترک زینت و تجمل.

«يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا »«وَإِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا » (احزاب/28 و 29)، «ای پیامبر ! به همسرانت بگو: اگر طالب زندگی و زینت هستید، بیایید هدیه ای به شما دهم، و شما را به نحو نیکویی رها سازم، اما اگر خدا و پیامبرش را می خواهید و طالب آخرت هستید، خداوند برای نیکوکاران شما . اجر عظیم آماده ساخته است».

بر این اساس، برای انسان با انصاف چاره ای نیست جز این که اعتراف کند که ازدواج های پیامبر صلی الله علیه و آله آن هم در اواسط عمر، بر مبنای مسائل جنسی، (والعیاذ بالله) به منظور التذاذ شهوانی نبوده است، بلکه صرفا می خواست از راه ازدواج ووصلت، قبائل و فامیل های خود را گسترش دهد، و از این طریق به نفع اسلام استفاده کند، می خواست با وصلت های خود، جلوی فتنه گری ها، و ستیزه جویی ها را بگیرد،

می خواست زنان محترمه ای را از فقر و بدبختی و بی سرپناهی نجات دهد، می خواست زنان مؤمنه ای را – مثل ام حبیبه دختر ابوسفیان - که پدر، برادر، وفامیل شان، همچنان بر طبل کفر ودشمنی با اسلام و مسلمانان می کوبیدند، حفظ کند، واهداف دیگری که این اوراق ظرفیت بررسی آنها را ندارد.

واسطه دختر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله است. چون پیامبر صلی الله علیه و آله فرزند عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی» است و خدیجه دختر خویلد بن اسد بن عبدالعزی بن قصی» است. پس جد اعلای آنها قصت و یکی است.

حضرت خدیجه علیها السلام از زنان نمونه و اولین زن مسلمان و از یاران جدی و فداکار پیامبر صلی الله علیه و آله بوده و از عوامل بزرگ پیشرفت اسلام به شمار آمده است.

آن بانوی مکرمه اولین زنی است که با پیامبر صلی الله علیه و آله نماز خوانده و دوشادوش امیرالمؤمنین علیه السلام از رسول خدا حمایت کرده است، لذا پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز یاد و خاطره آن بانوی مکرمه را فراموش نکرد.

ام سلمه گفت: ما در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله از حضرت خدیجه یاد کردیم .

پیامبر صلی الله علیه و آله گریه کرد و فرمود:

خدیجه! و دیگر کجا مثل خدیجه پیدا می شود؟ آن هنگام که مردم مرا تکذیب می کردند او مرا تصدیق کرد. و در پیشرفت دین خدا یاریم نمود، و با اموالش برای دین اسلام به من کمک کرد، خداوند عزوجل به من امر فرمود خدیجه را مژده دهم به خانه ای در بهشت که در آن اضطراب و ناراحتی وجود ندارد؛ أین مثل خدیجة صدقتنی حین کذبنی الناس و وازرتنی علی دین الله و أعانتنی علیه بمالها إن الله عزوجل أمرنی أن أبشر خدیجة ببیت فی الجنة من قصب الزمرد لا صخب فیه و لا نصب». (1)

در روایت دیگر است که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله نزد عایشه، خدیجه را یاد کرد و گریه نمود، عایشه گفت: یا رسول الله صلی الله علیه و آله ! برای زنی پیر و سالمند گریه می کنی؟

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خدیجه علیها السلام زنی بود که وقتی شما مرا تکذیب می کردید او مرا تصدیق کرد و وقتی شما کافر بودید، او به من ایمان آورد و برای من فرزند آورد،

ص: 22

در حالی که شما عقیم و نازا بودید».

عایشه گوید: من بعد از آن، همیشه از خدیجه به خوبی یاد می کردم تا پیامبر صلی الله علیه و آله مرا دوست داشته باشد. «صدقتنی إذ کذبتم و آمنت بی إذ کفرتم و ولدت لی إذ عقمتم فقالت عائشة: ما زلت اتقرب إلی رسول الله صلی الله علیه و آله از بذکرها» (1)

اهل سنت نیز در ضمن دو روایت نقل کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین زنان دنیا چهار نفرند: مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه علیها السلام. قال رسول الله صلی الله علیه و آله : «حسبک من نساء العالمین أربع: مریم و آسیة و خدیجة و فاطمة» (2) و قال «خیر نساء العالمین أربع: مریم و آسیة و خدیجة و فاطمة» (3)

مؤلف: در مقام و منزلت حضرت خدیجه همین بس که در زیارت نامه های معصومین نام آن بانوی محترمه زینت بخش است وزائران، ضمن سلام و درود به معصومین علیهم السلام به آن مکرمه نیز سلام و درود می فرستند. و ائمه علیهم السلام به آن مکرمه افتخار می کردند.

امام سجاد زین العابدین علیه السلام در خطبه ای که در مسجد دمشق ایراد کرد، در حضور مردم با صدای بلند فرمود: «أنا بن خدیجة الکبری»

و از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمود: در آغاز بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مدتها گذشت که در هیچ خانه ای اسلام راه نیافته بود جز در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله که خدیجه هم در آن خانه بود و من سومین آنها بودم.

نیز شیخ مفید رحمة الله نقل کرده است: «در مسجد الحرام پیامبر صلی الله علیه و آله می ایستاد به نماز و امیرالمؤمنین علی علیه السلام سمت راست او می ایستاد و خدیجه پشت سر آن

ص: 23

حضرت و نماز را به جماعت می خواندند و تا مدتی تنها این سه نفر نماز می خواندند. (1)

علاوه بر تقدم حضرت خدیجه علیها السلام در اسلام و حمایت همه جانبه او از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، آن بانوی بزرگوار لیاقت مادری سیده نساء عالمین حضرت زهراء علیها السلام و در حقیقت لیاقت مادری یازده امام معصوم علیهم السلام را دارا بود.

حضرت خدیجه علیها السلام قبل از ازدواج با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دوبار ازدواج کرد و از هریک از شوهران خود ثروت فراوانی به ارث برد و از ثروتمندان قریش گردید و از تجار سرشناس مکه به حساب می آمد. در موردی پیامبر صلی الله علیه و آله را برای تجارت برگزید و او را به سفر تجاری فرستاد و در آن سفر، از برکت وجود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سود سرشاری نصیب آن کاروان شد و بعد از بازگشت، خدیجه شیفته حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله گردید، و با وجود خواستاران سرشناس زیاد، در سن چهل سالگی با رسول خدا صلی الله علیه و آله که در آن زمان بیست و پنج سال بیشتر نداشت، ازدواج کرد و تمام ثروتش را در اختیار پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داد و سرانجام همه اموال او در راه پیشرفت اسلام مصرف شد.

حضرت خدیجه علیها السلام دارای چهار دختر به نامهای رقیه، زینب، ام کلثوم و فاطمه علیها السلام و دو پسر به نام قاسم و عبدالله بود. دو پسر او در کودکی فوت نمودند واین دو پسر قطعا از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده اند اما در مورد دختران اختلاف وجود دارد و قدر یقینی آن است که حضرت زهرا علیها السلام دختر خدیجه از پیامبر صلی الله علیه و آله است.

حضرت خدیجه با جدیت و در حد توان از پیامبر صلی الله علیه و آله حمایت کرد و جلوی اذیت و آزار مشرکین را به رسول خدا صلی الله علیه و آله می گرفت.

روزی در ایام حج، پیامبر صلی الله علیه و آله رفت بالای کوه صفا و با صدای بلند ندا داد، «ای مردم! من فرستاده پروردگارم» سپس به کوه مروه رفت و سه مرتبه همان سخن را تکرار

ص: 24

کرد. مشرکان با سنگ به پیامبر صلی الله علیه و آله حمله کردند. ابوجهل نیزسنگی پرتاب کرد که به پیشانی رسول خدا صلی الله علیه و آله اصابت کرد و خون از پیشانی آن حضرت جاری شد.

پیامبر صلی الله علیه و آله به کوه ابوقبیس رفت و مشرکان نیز در پی آن حضرت رفتند و سرانجام شایع شد که محمد صلی الله علیه و آله را کشتند. امیرالمؤمنین علیه السلام به سرعت خود را به خدیجه رساند و این حادثه و شایعه را برای او بازگو کرد.

خدیجه با شنیدن این خبر ناگوار، گریان شد و آب و غذا برداشت و باتفاق علی علیه السلام به سراغ پیامبر صلی الله علیه و آله شتافت و در دامنه کوه ، پی درپی صدا می زد محمد! محمد!

از سویی جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گردید. رسول خدا صلی الله علیه و آله به جبرئیل فرمود:

ببین قوم من، با من چه می کنند؟ مرا تکذیب کرده و این گونه به من سنگ زدند که خون جاری شد، جبرئیل آن حضرت را گرفت و در جای مناسبی نشاند و در این هنگام فرشته های عذاب خدمت حضرت رسیده گفتند: اجازه بده این مردم مشرک را نابود کنیم، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «من برای عذاب مبعوث نشده ام، بلکه رحمة للعالمین»ام»

در این موقع جبرئیل عرض کرد: یا رسول الله! خدیجه را نگاه کن که از گریه او فرشته ها گریان شدند، او را صدا بزن و سلام مرا به او برسان و بگو: خدا سلامت می رساند و او را بشارت ده که در بهشت برای توخانه ای است که با نور، زینت داده شده و در آنجا وحشت و رنج و سختی وجود ندارد.

سرانجام خدیجه علیها السلام و علی علیه السلام پیامبر را یافتند و پس از شستشوی صورت آن حضرت، او را به خانه آوردند. مردم به خانه خدیجه علیها السلام حمله ور شدند و خانه او را سنگ باران کردند. خدیجه علیها السلام بیرون آمد و خطاب به آنان فرمود: «آیا از سنگ باران کردن خانه زنی که نجیب ترین قوم شماست، شرم ندارید؟» مردم با شنیدن سخنان خدیجه پراکنده شدند و او برای مداوای پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه بازگشت. آنگاه

ص: 25

پیامبر صلی الله علیه و آله به پیغام جبرئیل را به او رساند. خدیجه علیها السلام در پاسخ گفت: «خدا خود سلام است و سلام از اوست و سلام بر جبرئیل و بر تو ای رسول خدا. «إن الله هو السلام و منه السلام و علی جبرئیل السلام و علیک یا رسول الله صلی الله علیه و آله السلام» (1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با حزن تمام، جنازه آن مخدره را به قبرستان معلی (معروف به جون) منتقل و در آنجا قبری آماده کردند و حضرت وارد قبر شد و داخل قبر خوابید و بعد از آن خارج و جنازه آن در گرانبها را دفن کردند.

مرقد مطهر حضرت خدیجه علیها السلام: در سال 727 هجری قمری بارگاهی بر روی مرقد مطهر حضرت خدیجه بنا شد و مردم مکه و زائران خانه خدا بر تربت پاک آن مخدره حاضر شده و از زحمات خالصانه و مشقت های او که در راه اسلام تحمل کرد- قدردانی می کردند.

در سال 1344 هجری قمری وهابیها بارگاه و بقعه مبارکه آن قبر شریف را تخریب کردند و هم اکنون از رفتن به کنار قبر آن حضرت جلوگیری می کنند و دیواری با فاصله زیاد ایجاد کرده و چند پنجره کوچک نصب کرده اند و قبر مطهر آن بانو به صورت مخروبه درآمده است و حتی درست تشخیص داده نمی شود. «ألا لعنة الله علی القوم الظالمین».

اوست که در میان مردم بی سواد، پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و آنان را از آلودگی های فکری و روحی پاکشان کند و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد، و آنان به یقین پیش از این در گمراهی آشکاری بودند.

ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد * دل رمیده ما را انیس و مونس شد

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت * به غمزه مسأله آموز صد مدرس شد

در روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله به کوه «حرا» رفته بود جبرئیل آمد و گفت: ای محمد! بخوان . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من قرائت کننده نیستم.

جبرئیل آن حضرت را در آغوش گرفت و فشرد، و بار دیگر گفت: بخوان! پیامبر صلی الله علیه و آله همان جواب را تکرار کرد، بار سوم نیز جبرئیل این کار را انجام داد و همان جواب را شنید، در این مرتبه جبرئیل گفت:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ »«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍاقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ » (علق /5-1) «به نام خداوند رحمتگر مهربان، بخوان به نام پروردگارت که آفرید، انسان را از علق آفرید، بخوان و پروردگار تو کریمترین اکریمان] است، همان کس که به وسیله قلم آموخت ، آنچه را که انسان نمی دانست آموخت».

و پس از قرائت این آیات از دید پیامبر صلی الله علیه و آله پنهان شد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله که با دریافت نخستین اشعه وحی، سخت خسته شده بود، به خانه آمد و به خدیجه فرمود: «زملونی و دثرونی» (مرا بپوشانید و جامه ای بر من بیفکنید تا استراحت کنم».(1)

ص: 28

خلاصه کرد:

1. معجزه اخلاقی. 2. معجزه علمی. 3. معجزه عملی. 4-اثر معنوی. 5- اثر وجودی.

نمی گذاشت کسی در برابر او بایستد، صاحبان علم و صلاح واخلاق حسنه را گرامی می داشت، از همه کس حکیم تر، داناتر، بردبارتر، عادل تر، شجاع تر و مهربان تر بود، پیران را احترام، و خردسالان را عطوفت، وغریبان را رعایت می کرد، حتی الامکان به تنهایی چیزی نمی خورد، هنگامی که رحلت فرمود درهم و دیناری نگذاشت.

شجاعت آن حضرت به حدی بود که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمود: «هرگاه جنگ شدت می یافت به آن حضرت پناه می بردیم».

عفو و گذشتش به مرتبه ای بود که چون مکه مکرمه را فتح فرمود، در کعبه را گرفت و اهل مکه را مخاطب قرار داد و فرمود: ماذا تقولون ؟ وماذا تظنون؟ «در حق خویش چه می گویید و چه گمان دارید؟»

گفتند: سخن به خیر گوییم و گمان به خیر داریم، برادر کریم و برادر زاده کریم هستی، بر ما قدرت یافته ای، به هر چه خواهی می توانی.

رسول خدا صلی الله علیه و آله را از این کلمات رقتی آمد و اشک در چشمانش حلقه زد، اهل مکه چون این حالت را از پیامبر صلی الله علیه و آله دیدند صدای گریه شان بلند شد و زار زار گریستند، آنگاه حضرت فرمود: من آن می گویم که برادرم یوسف علیه السلام به برادرانش گفت: «قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ » (یوسف /92) امروز ملامت و سرزنشی بر شما نیست، خداوند شما را می بخشد و او مهربانترین مهربانان است.» و از جرم و جنایتشان درگذشت و فرمود: «اذهبوا فأنتم الطلقاء». راه خویش گیرید که شما آزاد شدگانید.

ضمنا قسمتی از معجزه اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله در بخش مربوط به بیان سیره وادب آن حضرت در صفحه 208 آمده است و در اینجا یک نمونه از آنها را می آورم.

مرحوم کلینی در کافی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد نشسته بود، کنیز یکی از انصارآمد و کنار پیامبر صلی الله علیه و آله نشست و گوشه لباس آن حضرت را گرفت، پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر آن کنیز برخاست، ولی کنیز چیزی نگفت،

ص: 31

پیامبر صلی الله علیه و آله هم به او چیزی نفرمود، تا سه بار این کار تکرار شد، پیامبر صلی الله علیه و آله در مرتبه چهارم برخاست وکنیز پشت سرش بود، آنگاه کنیز رشته ای از لباس آن حضرت را گرفت (قیچی کرد) و برگشت.

مردم به آن کنیز پرخاش کردند که چرا پیامبر صلی الله علیه و آله را سه بار سرپا داشتی و چیزی به او نگفتی، آن جناب هم به تو چیزی نگفت؟ از رسول خدا چه می خواستی؟ کنیز گفت: ما بیماری داریم، اهل خانه مرا فرستادند که برای تبرک، رشته ای از لباس پیامبر صلی الله علیه و آله بگیرم تا بیمار از آن شفا پیدا کند، و چون خواستم رشته را بگیرم، آن حضرت مرا دید و برخاست، من از او خجالت کشیدم که رشته را بگیرم، و نخواستم درگرفتن رشته با آن حضرت مشورت کنم، تا در مرتبه چهارم رشته را از لباسش جدا کردم. (1)

3. خداوند مرا با ایجاد ترس در دل دشمنانم یاری می کند.

4- شفاعت از گنهکاران را به من عطا فرمود.

..کلمات جامعه را (کلماتی که لفظش اندک و معانیش بسیار است) به من عطا فرمود. «أعطیت جوامع الکلم» (1)

مؤلف: در این باره همین بس که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

پیامبر صلی الله علیه و آله هزار باب علم به من آموخت، و برای من از هر بابی از آن بابها هزار باب گشوده شد» «علمنی رسول الله صلی الله علیه و آله ألف باب من العلم، فانفتح لی من کل باب أالف باب». (2)

آن هم مردمی متعصب و جاهل.

2. از قبیله های مختلف که دشمن و خونخواه یکدیگر بودند و دائما شعله آتش جنگ در میانشان برافروخته بود، یک ملت واحد به وجود آورد و بین آنها عقد اخوت و مساوات و حریت و وحدت کلمه به معنای حقیقی بوجود آورد و پس از چند سال از نژادهای مختلف یک امت محمدی صلی الله علیه و آله تشکیل داد و تا امروز همچنان باقی و رو به فزونی است.

3. در میان قبایل متفرق که هر یک برای خود رئیسی داشتند و به خودسری عادت کرده بودند و سابقه قدرت و حکومت مرکزی نداشتند، دولتی تأسیس کرد که حکومت آن بر اساس قوانین و مقررات آسمانی بود و از جهت قدرت و نفوذ و توانمندی به جایی رسید که بعد از یک قرن، یگانه دولت عالم و تنها حکومت مطلق جهان شد. (1)

4. در مدت بیست و سه سال قوانین و دستوراتی وضع و ارائه فرمود که تمام مصالح و حوائج انسان ها را در بردارد و تا به امروز و تا قیام قیامت برقرار و عمل به آنها موجب سعادت دنیا وآخرت بشر است وهرگز کهنه و بی رونق نخواهد شد که «حلال محمد حلال أبدا إلی یوم القیامة، و حرامه حرام أبدا إلی یوم القیامة» «حلال محمد صلی الله علیه و آله تا روز قیامت حلال است و حرام محمد صلی الله علیه و آله تا روز قیامت حرام است.» (2)

ص: 34

و این قوانین همچنان زنده و جاوید، در حوزه های علمیه و توسط فقهای بزرگ به عنوان فقه و فقاهت و تحت عنوان وظایف عملی و فروع دین، مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار دارد.

شرایط و مردم آن زمان ارائه می کرد، مثلا در زمان حضرت موسی علیه السلام، علم سحر و ساحری شایع بوده و حضرت موسی علیه السلام معجزه اش اژدها شدن عصا و خنثی کردن سحر ساحران بوده است، در زمان حضرت عیسی علیه السلام دانش پزشکی و معالجه بیماریهای سخت رایج بوده و معجزه حضرت عیسی علیه السلام نیز از همان سنخ بوده است. در زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، فصاحت و بلاغت در حد کمال بوده به گونه ای که هرکس شعری می گفت که دارای فصاحت و بلاغت بود می آورد و به خانه خدا کعبه معظمه» که مورد توجه مردم بود آویزان می کرد، تا در موسم حج، مردم آن را ببینند و موجب سربلندی و شهرت گوینده آن شعرگردد.

در چنان عصر و چنان مردم و چنان روحیه ای، خداوند قرآن را نازل فرمود که در فصاحت و بلاغت بی مانند و زبانزد مردم گردید، به طوری که شعرا در تاریکی شب می آمدند و اشعار خود را از کعبه می ربودند تا در مقابل آیات قرآن رسوا نشوند.

خلاصه: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرآن را که در نهایت فصاحت و بلاغت بود معجزه و دلیل پیامبری خود قرار داد و در ابتدا طلب معارضه به مثل کرد و این آیه مبارکه نازل گردید:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا » (اسرا/88) ای پیامبر! بگو اگر انسانها و جنیان (انس وجن) اتفاق کنند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد، هر چند یکدیگر را در این کار کمک کنند.

بعد از آن در مقام تخفیف به مشرکان، طلب آوردن ده سوره مثل قرآن را نمود، و این آیه نازل گردید.

«أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ »(هود /13) آنها (مشرکان می گویند: او (محمد صلی الله علیه و آله) به دروغ این (قرآن را به خدا) نسبت داده (و ساختگی است) بگو: اگر راست

ص: 36

می گویید، شما هم ده سوره همانند آن بیاورید، و تمام افرادی را که می توانید غیر از خدا . ( برای آوردن وساختن ده سوره) دعوت کنید.

پس از آن باز اعلان کرد که ای مشرکان، وای منکران و مخالفان! اکنون که از آوردن تمام قرآن، واز ساختن ده سوره مثل سوره های قرآن عاجز هستید، بیایید و تنها یک سوره مانند قرآن بیاورید، یک سوره مثل سوره توحید، یا مثل سوره کوثر که کوچکترین سوره های قرآن است . بیاورید.

«وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ » (بقره/23 و 24)؛ و اگر در باره آنچه بر بنده خود (پیامبر صلی الله علیه و آله) نازل کرده ایم شک و تردید دارید (دست کم) یک سوره همانند آن بیاورید و گواهان خود را، برای این کار فرا خوانید اگر راست می گویید؟ پس اگر چنین نکنید، که هرگز نخواهید کرد، از آتشی بترسید که هیزم آن، بدنهای مردم جنایتکار) و سنگها است، و برای کافران آماده شده است.

ولی آن مردم با آن همه مهارت که در موضوع سخن و فن فصاحت و بلاغت و شعر و شاعری داشتند، از آوردن حتی مثل یک سوره از قرآن عاجز ماندند، و بجای تسلیم در برابر حق، در مقام اذیت و آزار پیامبر صلی الله علیه و آله برآمدند، و سرانجام برای کشتن آن حضرت دست به هم دادند، و آن همه جنگ علیه آن جناب تدارک دیدند.

البته این مطلب در همه زمانها و برای تمام انسانها جریان دارد، و تا روز قیامت قرآن معجزه و دلیل نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است، و هرکس باور ندارد یا آن را ساخته و پرداخته محمد صلی الله علیه و آله می داند، اگر راست می گوید بیاید و یک سوره (دست کم) مانند آن بیاورد، هر کس کلمات و آیات آن را از جانب غیر خدا می داند، بیاید و حتی یک آیه با فصاحت و بلاغت و شیوایی آن انشاء کند.

آری، از صدر اسلام تا کنون و از این به بعد تا ابد، هیچکس نتوانسته و نخواهد توانست حتی مانند یک سوره از سوره های قرآن بیاورد، وحال اینکه قرآن مجید از

ص: 37

همین حروف ساده تشکیل شده که در اختیار همگان بوده و هست.

اجتماع کردند، یکی از آنها گفت: من این آیه را خواندم: «وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ » (بقره /179) «وای خردمندان شما را در قصاص زندگانی است»

و دانستم نمی توانم با قرآن مقابله کنم. دومی گفت من این آیه را خواندم:

«وَقِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاءُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَقِيلَ بُعْدًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ » (هود /44) (و گفته شد: ای زمین آبت را فرو بر! وای آسمان، خودداری کن! و آب فرونشست وکار پایان یافت و (کشتی) بر دامنه کوه جودی پهلوگرفت و در این هنگام گفته شد: دور باد قوم ستمگر و ظالم.

دانستم که ما هرگز نمی توانیم با قرآن مقابله و معارضه کنیم و از آوردن چیزی مانند آن عاجزیم.

سومی گفت: من وقتی این آیه را خواندم: «فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا » یوسف /80) «هنگامی که (برادران یوسف) از او مأیوس شدند، به کناری رفتند و با هم به نجوا پرداختند.» دانستم که مانند همین چند جمله ازیک آیه را هم نمی توانیم بیاوریم.

در این میان که آن چهار نفر با هم صحبت می کردند و از عجز و ناتوانی خویش سخن می گفتند! امام جعفر صادق علیه السلام بر آنان عبور کرد و این آیه مبارکه را تلاوت فرمود:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا » (بنی اسرائیل /88)؛ ای پیامبر! بگو اگر انسانها و جنیان (انس وجن) اتفاق کنند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد، هر چند یکدیگر را در این کار کمک کنند.

آنها پس از شنیدن سخنان امام صادق علیه السلام، به یکدیگر نگاه کردند و گفتند: محمدی صلی الله علیه و آله که این فرزند او باشد و از منظور و اسرار و نیات ما آگاه باشد و خبر دهد، هرگز ما توان مقابله با مرام و دین و کتاب او را نخواهیم داشت و فورا جلسه

ص: 39

خود را بر هم زدند و پراکنده شدند. (1)

همچنین مرحوم شبر نقل کرده است که: «اصمعی» شنید کنیزی در کمال فصاحت و بلاغت شعر می خواند، به او گفت: تو با این فصاحت و بلاغت سزاوار است مانند قرآن کتابی بنویسی، کنیز گفت: تنها یک آیه از قرآن تمام دانشمندان و صحا ولغا را عاجز کرده است تا چه رسد به تمام قرآن و آن این آیه است:

«وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ» (قصص/7)؛ ما به مادر موسی وحی الهام کردیم که او را شیرده و هنگامی که بر او ترسیدی، وی را در دریا بیفکن و نترس و غمگین مباش، به طور یقین ما او را باز می گردانیم، و او را از پیامبران قرار می دهیم.

زیرا در این یک آیه، دو امر است: (یکی به شیر دادن و دیگری به انداختن موسی در دریا)، ودونهی است: (یکی نهی از ترس و دیگری نهی از حزن و اندوه)، و دو مژده و بشارت است: «یکی مژده به اینکه او را به مادر بر می گرداند و دیگری آنکه او را از پیامبران قرار می دهد) (2)

آری، حرف حرف قرآن، کلمه کلمه قرآن، آیه آیه قرآن، سوره سوره قرآن، و مجموع قرآن، معجزه و دلیل نبوت و گواه صدق پیامبری حضرت محمد صلی الله علیه و آله است.

آخر این قرآن همه وحی خدای اکبراست * این همه آیات روشن معجز پیغمبراست

***

زاحکام قرآن چوسرتافتی * به جای خوشی ناخوشی یافتی

اگر رهبر خلق قرآن بدی * سراسر جهان چون گلستان بدی

ص: 40

مخلوقات الهی، کدام یک بر دیگری برتری و ترجیح دارد، باید ملاحظه کنیم آثار وجودی کدام بیشتر است، آن مخلوقی که آثار وجودی اش بیشتر باشد، بر آن مخلوق دیگر رجحان و برتری دارد.

بر این اساس، پس از بررسی آثار وجودی انبیای سلف و آثار وجودی پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام صلوات الله وسلامه علیهم و مقایسه آنها معلوم می شود هیچ یک از انبیا، آثار وجودی پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام را نداشته اند و آنچه خوبان همه داشته اند، او با چندین برابر، به تنهایی داشته است.

زیرا دین او کامل ترین ادیان، کتاب او قرآن مجید بهترین کتاب ها، اخلاق او شایسته ترین اخلاق ها، اوصیای او برجسته ترین اوصیا، ذریه و اهل بیت او بی نظیرترین ذریه ها، تربیت شدگان او برترین تربیت شدگان و امت او بهترین امتها هستند، و خلاصه جمیع آثار وجودی او بیشتر و بهتر از آثار وجودی سایر انبیا است، لذا به حکم عقل، وجود مقدس آن حضرت بافضیلت تر و بالاتر از جمیع پیامبران و تمام مخلوقات است.

البته قبل از حکم عقل، آیات (1) و روایات (2) بسیاری بر افضلیت پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام بر سایر انبیای عظام دلالت دارند که نقل و بررسی و تفصیل آنها از حوصله این کتاب خارج است.

ماه فروماند از جمال محمد صلی الله علیه و آله * سرو نباشد به اعتدال محمد صلی الله علیه و آله

ص: 42

قدر فلک را کمال و منزلتی نیست * در نظر قدر باکمال محمد صلی الله علیه و آله

وعده دیدار هرکسی به قیامت * لیله اسری شب وصال محمد صلی الله علیه و آله

آدم ونوح و خلیل و موسی و عیسی * آمده مجموع در ظلال محمد صلی الله علیه و آله

عرصه گیتی مجال همت او نیست * روز قیامت نگر، مجال محمد صلی الله علیه و آله

وآنهمه پیرایه بسته جنت فردوس * بوکه قبولش کند بلال محمد صلی الله علیه و آله

همچو زمین خواهد آسمان که بیفتد * تا بدهد بوسه بر نعال محمد صلی الله علیه و آله

شمس و قمر در زمین حشر نتابد نور نتابد مگر جمال محمد صلی الله علیه و آله

شاید اگر آفتاب و ماه نتابند * پیش دوابروی چون هلال محمد صلی الله علیه و آله

چشم مرا تا به خواب دید جمالش * خواب نمی گیرد از خیال محمد صلی الله علیه و آله

سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی * عشق محمدبس است وآل محمد صلی الله علیه و آله

که برای قومش چیزی بهتر از آنچه من آورده ام، آورده باشد، من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام «إنی جئتکم بخیر الدنیا والآخرة» و خداوند به من دستور داده است که شما را دعوت به این آیین کنم، اکنون کدام یک از شما مرا در این کار یاری خواهد کرد تا برادر و وصی و جانشین من باشد؟

حاضران همگی سر باز زدند و پاسخ ندادند جز علی که از همه کوچکتر بود برخاست و عرض کرد: «ای پیامبر خدا! من در این راه یار و یاور توام».

پیامبر صلی الله علیه و آله دست بر شانه علی علیه السلام نهاد و فرمود:

ان هذا آخی و وصیی و خلیفتی فیکم فاسمعوا له وأطیعوه؛ این علی برادر و وصی و جانشین من در بین شما است، سخن او را گوش کنید و فرمانش را اطاعت نمایید.

جمعیت از جا برخاستند و در حالی که خنده تمسخرآمیزی بر لب داشتند، به ابوطالب گفتند: محمد صلی الله علیه و آله به تو دستور می دهد به فرمان پسرت گوش کنی واز وی اطاعت نمایی. (1)

ص: 45

از این حدیث معلوم می شود که دعوت به نبوت و امامت همراه هم و درکنارهم صورت گرفته است، معلوم می شود همان عنایتی که رسول خدا به نبوت و پذیرش آن داشته به امامت نیز داشته است، معلوم می شود قبول نبوت بدون قبول امامت هدف و خواسته اسلام نیست و نظر رسول خدا را تأمین نمی کند.

پس از این قضیه، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در فرصت ها و مناسبت های مختلف و با بیان های گوناگون، امامت حضرت امیر علیه السلام را به اطلاع مردم رساند و آیات زیادی نیز در این باره نازل گردید تا این که پیامبر صلی الله علیه و آله در سال دهم هجرت به مکه معظمه عزیمت کرد و مراسم حج را انجام داد که با آخرین سال عمر پیامبر صلی الله علیه و آله مصادف شد و از این جهت آن را حجة الوداع، نامیدند، و در همین سفر نیز داستان غدیر خم واقع شد و آنچه را پیامبر صلی الله علیه و آله در ابتدای دعوتش در بین نزدیکان خود اعلان کرده بود، در روزهای پایانی دعوتش نیز در جمع مسلمانان اعلان فرمود و افرادی که در آن سفر با حضرت بوده اند تا صد و بیست هزار نفر تخمین زده شده است.

ص: 46

اسعد بن زراره -که قبلا از یهود مدینه شنیده بود که به همین زودی پیامبری در مکه ظاهر می شود، و به مدینه هجرت می کند. با شنیدن سخنان عتبه به فکر فرورفت، و مایل شد آن حضرت را ملاقات کند، لذا به عتبه گفت: آن مرد را کجا می توان دید، تا از نزدیک حرف های او را بشنوم.

عتبه گفت: او هم اکنون با چند نفر از یارانش در حجر اسماعیل نشسته است ، ولی صلاح نیست او را ملاقات کنی و سخنانش را بشنوی، چون ساحری ماهر است و سخنانش درتو اثر می گذارد.

اسعد بن زراره گفت: لازم است خانه خدا «کعبه» را طواف کنم و بدون طواف نمی توانم به مدینه برگردم، تو به من بگو چه کنم؟ عتبه گفت: مقداری پنبه در گوش هایت بگذار که هنگام عبور از مقابل حجر اسماعیل، صدای او را نشنوی، و طواف را انجام ده.

اسعد بن زراره پنبه در گوش های خود قرار داد و مشغول طواف شد، در دور اول طواف، با گوشه چشم نگاه کرد، دید پیامبر صلی الله علیه و آله با جمعی از جوانان، در حجر اسماعیل نشسته و برای آنان صحبت می کند.

در دور دوم طواف با خود گفت: کسی احمق تر از من نیست، آیا می شود یک چنین داستان مهمی در مکه بر سر زبان ها باشد و من از آن خبر نگیرم و برگردم مدینه، و به قوم خود بگویم: من پنبه در گوشم قرار دادم که نشنوم و باخبر نشوم؟

به دنبال این فکر، پنبه ها را از گوش بیرون آورد و وارد حجر اسماعیل شد و جلو پیامبر صلی الله علیه و آله ایستاد و به رسم عربها گفت: «أنعم صباحأ» صبح بخیر.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سر به جانب آسمان بلند کرد و فرمود: خداوند سبحان به ما تحیتی و سلامی بهتر از این دستور داده است و آن، تحیت و سلام اهل بهشت است: «السلام علیکم» . اسعد بن زراره گفت: یا محمد! ما را به چه چیز دعوت می کنی؟

ص: 48

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شهادت به یگانگی خدا و این که من فرستاده اویم، و شما را دعوت می کنم به آنچه در این آیات الهی است.

«قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ » «وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (153)» (انعام/151 - 153)

قابل توجه اینکه این آیات مشتمل است برده دستور کلی و جامع و سازنده:

اول: برای خدا شریک قرار ندهید، و بت ها را نپرستید. «لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا »

دوم: به پدر و مادر احسان، ونیکی کنید. «وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا»

سوم: فرزندان خود را از ترس فقر، و به خاطر تنگدستی نکشید. «وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ»

چهارم: به اعمال زشت و ناپسند نزدیک نشوید، خواه آشکار باشد، خواه پنهان، یعنی نه تنها انجام ندهید، بلکه به آن هم نزدیک نشوید. «وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ »

پنجم: دست به خون بی گناهان آلوده نکنید. «وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ»

ششم: به اموال یتیمان نزدیک نشوید، و متعرض دارایی آنها نگردید، مگر به قصد اصلاح و به نیت حفظ اموال آنان. «َلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ »

هفتم: کم فروشی نکنید، وحق پیمانه و ترازو را با عدالت ادا کنید. «وَأَوْفُوا الْكَيْلَ

ص: 49

وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ ».

هشتم: هنگام قضاوت و داوری یا شهادت، و یا هر مورد دیگر که سخن میگویید، عدالت را رعایت کنید و از مسیر حق خارج نشوید، هر چند در مورد خویشاوندانتان شما باشد و قضاوت و شهادت به ضرر آنان (یعنی وابستگانتان) تمام شود. «وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى»

نهم: به عهد و پیمان هایی که با خدا، یا با خلق خدا بسته و می بندید وفا کنید و آن را نشکنید. «وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا »

دهم: این راه من، راه مستقیم توحید، راه حق و عدالت، راه پاکی وتقوا است، از آن پیروی کنید، و هرگز در راه های انحرافی و پراکنده ، گام منهید، که شما را از راه خدا منحرف و پراکنده می سازد، و تخم نفاق و تفرقه را در میان شما می پاشد. «وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ »

اسعد بن زراره وقتی از جانب خدا و از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله این سفارشات را شنید، دید تمام این فرمایشات بر وفق حکم عقل، وجدان، و فطرت بشر است، و پیروی از آنها عین رستگاری، و خلاصی از تیرگی ها، و جهالت ها است، دریافت که گوینده این سخن ها و آیات به غیر از خیرخواهی جامعه و سعادت انسانها منظور دیگری ندارد، لذا فورا مسلمان شد و شهادتین را بر زبان جاری کرد، و از این سعادت و توفیق الهی اظهار تشکر و سپاسگزاری نمود و گفت: یا رسول الله صلی الله علیه و آله ! پدر و مادرم فدای تو باد، من اهل یثرب (مدینه ام، از طایفه خزرج، و سال ها است میان ما و طایفه اوس جنگ و خونریزی است، امیدوارم خداوند به کمک تو این گرفتاری ما را مرتفع گرداند.

ای پیامبر صلی الله علیه و آله! ما وصف تو را شنیده بودیم، و همواره از ظهور تو بشارت می دادند، و ما امیدواریم که شهر ما هجرتگاه تو گردد، خدا را شکر می کنم که مرا به سوی تو راهنمایی کرد، سوگند به خدا فقط برای کمک گرفتن برای جنگ به مکه آمدم، ولی خداوند مرا به پیروزی بزرگ تری نائل کرد. سپس از پیامبر صلی الله علیه و آله تقاضا کرد

ص: 50

مبلغ و دین شناسی همراه او به مدینه بفرستد تا مردم را از عقاید و احکام اسلام باخبر کرده و به آنان یاد دهد، و به دین اسلام دعوت کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله «مصعب بن عمیر» را که جوانی آراسته بود، همراه او به مدینه فرستاد و از آن هنگام بذر اسلام در مدینه پاشیده شد و مصعب، با تبلیغات خالصانه خود، مردم مدینه را برای استقبال و پذیرایی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آماده کرد. (1)

و قبل از آن که پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت فرماید، اکثر قاطع مردم مدینه به اسلام گرویدند، و خانه ای نبود که در آن یک نفر یا بیشتر مسلمان نباشد.

مؤلف: واز اینجا معلوم وروشن گشت که اسلام با زور و با شمشیر پیشرفت نکرد، بلکه عامل و ابزار پیشرفت و نفوذ اسلام آیات قرآن کریم و بیانات دل نشین پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله پیش بود.

یم حکمتی است کتاب او * چه بواطنش چه ظواهرش

تونکرده غوص به قعریم * چه بری ز در وجواهرش

در این محیط کسی برد * که غریق او است مشاعرش

توبجو لئالی معرفت * زبطون و سرو ضمائرش

که بود کنوز رموز حق * همه در نکات محمدی صلی الله علیه و آله

شکار برگشت و چون وارد منزل گردید همسر خود را بسیار افسرده دید، سبب افسردگی او را پرسید، گفت: ای حمزه ! اگر محمد صلی الله علیه و آله در ادعای خود فرضا دروغگو باشد، آیا از خویشاوندی شما هم جدا شده است؟ حمزه فرمود: محمد صلی الله علیه و آله به راستگویی معروف است و سید و بزرگ ما قریش می باشد، مگر در این چند روز که من نبوده ام اتفاقی افتاده است؟ گفت: پسر برادر شما در کنار کعبه طبق مرام خود به عبودیت خدای یگانه اشتغال داشت، ابوجهل امر کرد در بین نماز بچه دان شتری را بر سر آن جناب انداختند و لباس آن حضرت را پر از کثافت کردند و بزرگترین اهانت را نسبت به او روا داشتند، او را به شدت آزرده خاطر نمودند. از این جهت دو روز است که در خانه نشسته است.

چون حمزه این سخن را شنید در غضب شد و کمان خود را برداشت به طرف مسجد آمد. ابوجهل را دید با جمعی از رفقای خود گرد هم نشسته اند، چنان با کمان بر سر ابوجهل زد که کمان شکست، سپس او را گرفت و بر زمین زد و نزدیک بود فتنه ای رخ دهد. مردم ابوجهل را از دست حمزه نجات دادند.

ابوجهل گفت: ای حمزه ! مگر به دین محمد صلی الله علیه و آله درآمدی که از او اینگونه دفاع می کنی؟ حمزه از روی عصبانیت گفت: آری «اشهد أن لا إله الا الله و أشهد أن محمد رسول الله». چون حمزه علیه السلام اسلام آورد، قریش گفتند محمد صلی الله علیه و آله عزیز شد و حمزه علیه السلام از او دفاع می کند. و ابوطالب در این مورد این اشعار را گفت:

فصبرا ابایعلی علی دین أحمد * و کن مظهرا للدبن وفقت صابرا

فقد سرنی إذ قلت انک مؤمن * فکن لرسول الله فی الله الناصرا

پس بردبار باش ای ابایعلی (کنیه حمزه ابویعلی است) بر دین احمد - و دین و عقیده ات را آشکار کن که توفیق یافتی. - حقیقت مرا مسرور کردی وقتی گفتی من

ص: 52

ایمان آوردم - پس رسول خدا را در راه خدا یاری کن. (1)

برخی فضائل حضرت حمزه را در داستان جنگ احد متعرض ان شاء الله. می شوم .

و به «ام الجلاس» خاله ابوجهل سپردند تا آن را نگهداری کند و پس از این معاهده، بنی هاشم در شعب محصور ماندند و هیچ کس از اهل مکه با ایشان خرید و فروش نداشت، جز اوقات حج که جنگ حرام بود، و قبایل عرب در مکه حاضر می شدند، ایشان نیز از شعب بیرون آمده مایحتاج خود را می خریدند و برای مصرف در شعب نگاه می داشتند و قریش این را نیز روا نمی داشتند و اگر آگاه می شدند کسی از قریشبه سبب خویشاوندی با عبدالمطلب چیزی از مواد خوراکی به شعب فرستاده او را اذیت می کردند و اگر از بنی هاشم کسی از شعب بیرون می آمد و بر او دست می یافتند، او را شکنجه می کردند. و از کسانی که گاهی برای آنها خوردنی می فرستاد، «ابوالعاص بن ربیع» داماد پیامبر صلی الله علیه و آله و «هشام بن عمرو» و «حکیم بن حزام بن خویلد»، برادرزاده خدیجه بود.

نقل شده که «ابوالعاص»، گندم و خرما بارشتر می کرد و به شعب می برد و رها می نمود، و از اینجا است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: ابوالعاص حق دامادی ما را ادا کرد.

سه سال بدین گونه گذشت و گاه بود که فریاد اطفال عبدالمطلب از شدت گرسنگی بلند بود، تا برخی از مشرکان از آن پیمان پشیمان شدند.

پنج نفر از ایشان که هشام بن عمرو و زهیر بن أمیه بن مغیرة ومظعم بن علی وأبو البختری ومعة بن الأسود بن المطلب بن اسد بودند، با هم پیمان بستند که نقض عهد کنند و آن صحیفه را پاره و نابود کنند.

صبحگاه که سران قریش در کنار کعبه جمع شدند و آن پنج نفر آمدند و این سخن را مطرح کردند، ناگاه ابوطالب از شعب بیرون آمده به سمت کعبه آمد و در جمع قریش نشست. ابوجهل پنداشت ابوطالب از رنجی که در شعب برده صبرش تمام گشته و اکنون آمده که محمد صلی الله علیه و آله را تسلیم کند.

ابوطالب آغاز سخن کرد و فرمود: ای مردمان ! سخنی گویم که جز خیر شما نیست،

ص: 54

برادرزاده ام محمد صلی الله علیه و آله مرا خبر داده که خدا، موریانه را بدان صحیفه برگماشت تا نوشته را خورد و نام خدا را به جا گذاشت، اکنون آن صحیفه را حاضر کنید اگر او راست گفته است شما را با او چه جای سخن است؟ از کید وکینه او دست بردارید و اگر دروغ گفته است، هم اکنون او را تسلیم کنم تا به قتل رسانید. مشرکان گفتند:

سخنی است نیکو، سپس رفتند و آن صحیفه را از ام جلاس گرفتند و آوردند، چون گشودند تمام را موریانه خورده بود، جز لفظ «بسمک اللهم» که در جاهلیت بر سر نامه ها می نگاشته اند، حاضران چون چنین دیدند شرمسار شدند.

پس مطعم بن عدی گفت: ما از این صحیفه و پیمان بیزاریم . آنگاه ابوطالب به شعب مراجعت فرمود. روز دیگر آن پنج نفر، به اتفاق جمعی دیگر از قریش به شعب رفتند و محاصره سه ساله شعب را شکستند، ولی مشرکان بعد از آن که حضرت رسول صلی الله علیه و آله از شعب بیرون آمد، همچنان از دشمنی با آن حضرت خودداری نکردند، و درایت و آزار آن حضرت کوشیدند.

در این میان، وفات ابوطالب وخدیجه علیها السلام واقع شد.

ای عمو! مرا در کودکی پرورش دادی و در دوران یتیمی، سرپرستیم کردی و در بزرگسالی یاریم نمودی، خدا تو را جزای خیر دهد. آنگاه فرمود در این ایام دو مصیبت بر من وارد شد که نمی دانم برای کدامیک از آنها بیشتر ناراحت باشم، یکی مصیبت خدیجه و دیگری مصیبت ابوطالب. (1)

و چون جنازه اش را حمل کردند، پیامبر صلی الله علیه و آله از پیش جنازه رفت و فرمود: ای عمو صله رحم کردی و در کار من چیزی فروگذار نکردی، خدا تو را جزای خیر دهد.

امیرالمؤمنین علیه السلام در مرثیه خدیجه علیها السلام و پدر بزرگوارش ابوطالب علیه السلام فرمود:

اعینی جودا بارک الله فیکما * علی هالکین لانری لهما مثلا

علی سید البطحاء وابن رئیسها * و سیدة النسوان اول من صلی

مصابهما أزجی لی الجو و الهوا * فبت اقاسی منهما الهم والثکلی

لقد نصرا فی الله دین محمد * علی من یعافی الدین قد رعیا

و هم آن حضرت در مرثیه ابوطالب علیه السلام، فرمود:

ابا طالب عصمة المستجیر * و غیث المحول و نور الظلم

لقد هد فقدک أهل الحفاظ * فصلی علیک ولی النعم

و لقاک ربک رضوانه * فقد کنت للطهر من خیر عم (2)

کفار قریش در تعقیب مسلمین، عبد الله بن ابی ربیعه و عمرو بن عاص را با هدایای فراوان نزد پادشاه حبشه فرستادند. این دو نفر چون وارد حبشه شدند، وزراء و اعیان کشور حبشه را ملاقات کرده بهریک فراخور حال و رتبه او هدیه و تحفه ای را تقدیم کردند و مقصود خود را گفتند و آنها را از منظور خود با خبر کردند و سرانجام به دربار نجاشی باریافتند و هدایایی به حضور او تقدیم کردند، نجاشی سبب مسافرت آنها را پرسید: گفتند گروهی از جوانان قوم ما از کیش نیاکان ما برگشته، گمراه شده اند و به کشور شما آمده اند. بزرگان قریش ما را به حضور شما فرستاده اند که عرض کنیم این جوانان را از کشور خود بیرون کنید.

نجاشی مسلمین را خواست. آنها به ریاست جعفر بن ابی طالب به دربار پادشاه رفتند ولی به رسم کشور حبشه برای شاه سجده نکردند یکی از درباریان پرسید چرا شرط ادب را به جا نیاوردید؟ گفتند ما جز برای خدای یگانه سجده نمی کنیم.

نجاشی رو به جعفر کرد و گفت: قبیله شما دو نفر فرستاده اند و از شما شکایت کرده که مذهب و کیش نیاکان خود را رها کرده و دین تازه ای اختیار کرده اید و از یهود و نصاری بیزاری می جوئید. آن چه دین است که شما به آن گرویده اید؟

جعفر پاسخ داد: ما قومی بودیم بت پرست که گوشت مردار می خوردیم و قطع رحم می کردیم و از ربا گرفتن پرهیز نداشتیم، دختران بی گناه را زنده به گور می کردیم. خداوند در میان ما یک نفر را بر انگیخت که ما را به راه راست هدایت کرد و به سوی آفریننده یگانه بی شریک که سزاوار ستایش و پرستش و تعظیم است دعوت کرد و ما را آموخت که امانت را حفظ کنیم و صله رحم نمائیم و راستگویی و عدالت و مساوات و برادری و رحم بر ضعفا و زیر دستان و پرورش یتیم و اعانت به کسانی که مستحق اعانت می باشند، بنماییم، نیز به ما آموخت نماز بخوانیم و وزکات بدهیم. ما چون او را راستگو و درست کردار می دانستیم پذیرفتیم و اطاعت

ص: 57

کردیم و به خدای یگانه ایمان آوردیم و پیامبری او را تصدیق کردیم، قوم ما که هنوز در جهالت و ضلالت باقی هستند با ما خصومت ورزیده و هر چند توانستند ما را اذیت نمودند، و ما از صدمات آنها بیچاره و عاجز گشته برای حفظ جانمان، از محمد صلی الله علیه و آله اجازه گرفتیم و به کشور شما پناهنده شدیم.

نجاشی گفت از آن کتابی که پیامبر صلی الله علیه و آله شما آورده است برای من بخوانید.

جعفر این آیات را که مربوط به حضرت عیسی و مریم علیها السلام است، تلاوت کرد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ كهيعص ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا » «إِذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاءً خَفِيًّا قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا » (مریم / 1-4) و تمام آیاتی که مربوط به حضرت عیسی و مریم بود، خواند. نجاشی شادمان گشت و گفت: اگر باز چیزی در نظر داری بخوان؟ جعفر سوره عنکبوت و روم را تلاوت کرد باز به خواهش پادشاه حبشه سوره کهف را خواند نجاشی از شنیدن آیات قرآن چون غنچه شکفته شد و گفت این آیات مانند آیات توراة و انجیل است، آن گاه به عمرو عاص رو کرد و گفت: قوم شما را بر این گروه حقی نیست این ها به من پناهنده شده اند و در پناه من خواهند بود، سپس مسلمین را دلجوئی و نوازش کرد و مرخص نمود و سفارش کرد به آنها احترام کنند. (1)

تعالی دعوت کرد و از وحی و دستورهای الهی سخن گفت و از آنان یاری خواست.

یکی از آنان به قصد اهانت و بی اعتنایی به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: اگر خدا تو را فرستاده باشد، پرده کعبه را کنده و به زمین می اندازم.

برادر دوم گفت: خدا کسی بهتر از تو را نیافت که به رسالت برگزیند؟

برادر سوم گفت: بخدا سوگند با تو سخن نخواهم گفت؛ چون اگر تو فرستاده خدایی در آن حال برتر و بزرگ تر از آنی که من با تو سخن بگویم؛ و اگر بر خدا دروغ بسته ای، برای من سزاوار نیست که با تو هم سخن شوم.

پیامبر صلی الله علیه و آله از قبیله ثقیف مأیوس شد و دوست نداشت قریش، واکنش این سه تن را بفهمند و جرأت پیدا کرده و بر آزار و اذیت او بیفزایند، لذا فرمود: حال که پیام مرا نپذیرفتید، پس آن را از دیگران کتمان کنید.

آنان به سخن پیامبر صلی الله علیه و آله گوش نداده، بلکه بردگان و فرزندان خود را وادار کردند به آن حضرت اهانت کنند و ناسزا گفته و بر او فریاد زنند؛ در نقل دیگری آمده است: مردم طائف در دو طرف صف کشیدند و چون رسول خدا صلی الله علیه و آله از برابر آنان عبور می کرد، با سنگ او را می زدند تا آنکه پای آن حضرت را خون آلود کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من هر قدمی که برمی داشتم و می گذاشتم بر روی سنگ بود. (1)

سرانجام پیامبر صلی الله علیه و آله برای در امان ماندن از شرارت مردم طائف وارد باغی شد که متعلق به عتبه و شیبه بود و در سایه درختی آرمید و این کلمات را با خدا زمزمه کرد.

اللهم إنی أشکو إلیک ضعف قوتی و قلة حیلتی و هوانی علی الناس أنت أرحم الراحمین أنت رب المستضعفین و أنت ربی إلی من تکلنی إلی بعید یتجهمنی أو إلی عدو ملکته أمری إن لم یکن بک علی غضب فلا أبالی و لکن عافیتک هی أوسع لی أعوذ بنور وجهک الذی أشرقت له الظلمات و صلح علیه أمر الدنیا و

ص: 59

الآخرة من أن ینزل بی غضبک أو یحل علی سخطک لکن لک العتبی حتی ترضی و لا حول و لا قوة إلا بک؛ پروردگارا! من شکایت و ناتوانی و بی پناهی خود و استهزاء و بیزاری مردم را نسبت به خود پیش تو می آورم ای مهربان ترین مهربان ها! تو پروردگار ناتوانان و فقیران و خدای منی، مرا در این حال به دست چه کسی می سپاری؟ به دست بیگانگانی که با ترش رویی با من رفتار کنند؟ یا دشمنی که مالک سرنوشت من شود ؟ خداوندا! اگر تو بر من خشمگین نباشی با تمام این دشواری ها تن در می دهم و اگر تو از من خشنود باشی بر من گوارا خواهد بود. پروردگارا! من به نور روی تو پناه می برم، همان نوری که تمام تاریکیها را می شکافد و کار دنیا و آخرت را اصلاح می کند. پناه می برم از اینکه خشم توبر من فرود آید وسخط وغضب تو بر من نازل گردد، ملامت کردن، حق تواست تا آنگاه که خشنود شوی و قدرت و قوت تنها به وسیله تو به دست می آید. (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از قریه مرد صالح، یونس بن متی؟

عداس گفت: یونس بن متی را از کجا می شناسی؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: او برادر من است. او پیامبر بود و من نیز پیامبرم .

عداس با شنیدن این سخن خم شد و به سر و دست و پاهای پیامبر بوسه زد.

یکی از فرزندان ربیعه به دیگری گفت: این مرد، غلام تو را دگرگون ساخت.

هنگامی که عداس به نزد عتبه و شیبه آمد به او گفتند: ای عداس! چرا سر، دست و پای این مرد را بوسیدی؟

عداس گفت: در روی زمین، کسی بهتر از او نیست، زیرا به چیزی خبر داد که جز پیامبر صلی الله علیه و آله، آن را نمی داند، به عداس گفتند: مبادا او تو را از دین و کیشت بازگرداند. دین تو بهتر از دین اوست. (1)

نیست، معراج و سؤال در قبر و شفاعت» «من أنکر ثلاثة فلیس من شیعتنا المعراج و المسائلة فی القبر و الشفاعة» (1)

از امام محمد باقر علیه السلام از معنای (ثم دنی فتدلی) پرسیدند، آنحضرت پس از توضیح درباره آن فرمود: «وقتی جبرئیل با پیامبر صلی الله علیه و آله به سدرة المنتهی رسیدند جبرئیل توقف کرد و گفت: ای محمد! اینجا موضع توقف من است که خدا برای من معین کرده و نمی توانم جلوتر بروم تو برو جلو، سوگند به خدا به جایی قدم می گذاری که قبل از تو هیچ فرشته مقربی و هیچ پیامبر صلی الله علیه و آله مرسلی به آنجا قدم نگذاشته است...» (2)

گفت جبریلا بپراندر پیم * گفت نی نی من حریف تونیم

اگر یک سر موی برتر پرم * فروغ تجلی بسوزد پرم

و امام سجاد علیه السلام ضمن خطبه ای که در مسجد شام، در حضور یزید و شامیان ایراد کرد، فرمود: «من پسر آن کسی هستم که از مکه به مسجد الاقصی سیر داده شد، من پسر آن کسی هستم که به سدرة المنتهی رسید، من پسر آن کسی هستم که آنقدر به خدا نزدیک و نزدیکتر گردید تا آنکه فاصله او به اندازه دو کمان یا نزدیکتر بود...)

و در دعای ندبه چنین آمده: «و سخرت له البراق و عرجت به الی سمائک» «و براق (3) را مسخر و مطیع او قرار دادی و او را به آسمانها و معراج بردی».

و در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: «جبرئیل پیامبر صلی الله علیه و آله را بر براق سوار کرد و آن حضرت را از مکه به بیت المقدس برد و محرابها و آثار پیامبران را به

ص: 62

وی نشان داد و آنجناب بر پیامبران امامت کرد و نماز خواند و پس از آن او را به مکه برگرداند، در بازگشت، به کاروان قریش برخوردند و پیامبر صلی الله علیه و آله از ظرف آبی که در کنار کاروان بود مقداری آب میل کرد و بقیه را ریخت.

کاروانیان قریش شتری گم کرده بودند و دنبال آن می گشتند وقتی برگشتند دیدند ظرف آبشان خالی شده و آب کنار آن ریخته است.

پیامبر صلی الله علیه و آله پس از رسیدن به مکه به قریش فرمود: «شب گذشته خداوند مرا از مکه به بیت المقدس برد و آثار پیامبران را به من نمایاند و من در بازگشت به کاروان شما برخوردم که در فلان مکان بار انداخته بودند و شترشان گم شده بود و آنها دنبال شترشان می گشتند و من از ظرف آب آنها مقداری نوشیدم و ته مانده آب را ریختم.

ابوجهل به افرادی که مسجد الاقصی رفته بودند گفت: «از محمد صلی الله علیه و آله بپرسید مسجد الاقصی چند ستون دارد و کیفیت داخلی آن چگونه است؟

آنها از جزئیات مسجد الاقصی پرسیدند و پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ داد و بعلاوه فرمود: شاهد صدق من این است که از قافله شما خبر دادم و گواه صدق دیگرم اینکه کاروان شما هنگام طلوع خورشید خواهند رسید.

قریش هنگام طلوع خورشید آمدند سر راه قافله ناگاه دیدند قافله از دور نمایان شد.

مشرکان از آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله خبر داده بود پرسیدند. اهل قافله گفتند آنچه او خبر داده صحیح است و ما پس از پیدا کردن شترمان برگشتیم و دیدیم ظرف آب ما خالی شده و آب کنار ظرف ریخته بود.

قریش با شنیدن این واقعه و صحت آنچه از وضع مسجد الاقصی خبر داده بود سخت ناراحت و نگران شدند و بر عداوتشان نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله افزوده شد و

ص: 63

تصمیم گرفتند بهر نحو که شده آن حضرت را به قتل برسانند» (1)

زمان معراج: برخی زمان معراج را شب هفدهم ماه رمضان، هجده ماه قبل از هجرت به مدینه گفته اند و برخی آن را شب 27 ماه رجب دانسته اند و برخی دیگر معراج را در تاریخها و زمانهای متعدد ذکر کرده اند که این اختلاف حاکی از تعدد معراجهای پیامبر صلی الله علیه و آله است.

مکان معراج: برخی گفته اند: معراج از خانه ام هانی بوده، و برخی محل آن را مسجد الحرام دانسته اند. (2)

کیفیت اسراء و معراج (3) : علامه مجلسی رحمة الله فرموده است: «اسراء و عروج پیامبر صلی الله علیه و آله از مکه تا بیت المقدس و سپس از آنجا به آسمانها در یک شب با بدن شریفش، از جمله اموری است که آیات و روایات متواتری از طریق شیعه و اهل سنت بر آن دلالت می کند و انکار و یا تأویل آن به معراج روحانی و یا اینکه در خواب بودن آن، ناشی از کمی تتبع و عدم دقت در آثار و یا از کمی دیانت و ضعف یقین است» (4)

علامه طباطبائی رحمة الله در المیزان ج 13 ص 32 فرموده است: «اصل اسراء از جمله اموری است که راهی برای انکار آن وجود ندارد، زیرا قرآن به آن تصریح کرده و روایات متواتر در رابطه با آن وارد شده و ظاهر آیه و روایات این است که اسراء از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی با بدن عنصری و جسمانی بوده است اما عروج به

ص: 64

آسمان ممکن است گفته شود که روحانی بوده ولی نه آنگونه که برخی طرفداران معراج روحانی گفته اند که از قبیل خواب بوده است، زیرا اگر چنین بود دیگر کرامتی برای پیامبر صلی الله علیه و آله محسوب نمی شد.»

مؤلف: در برخی روایات است که پیامبر صلی الله علیه و آله دو مرتبه به معراج رفته و در برخی است که عروج آن حضرت صد و بیست مرتبه بوده است. (1) و از مجموع روایات می توان استفاده کرد اسراء و معراج متعدد بوده که برخی تا مسجد الاقصی صورت گرفته و برخی به آسمانها، برخی جسمانی بوده و برخی روحانی. والله العالم

راه که به طرف دارالندوة می رفتند، پیرمردی خوش ظاهر به آنان برخورد کرد (که در واقع همان شیطان بود یا انسانی دارای روح و فکر شیطانی)، از او پرسیدند کیستی؟

گفت: پیرمردی از اهل نجد هستم، چون از تصمیم شما با خبر شدم خواستم در مجلس شما حضور یابم و عقیده و خیرخواهی خود را از شما دریغ ندارم. گفتند:

بسیار خوب داخل شو. او همراه ایشان وارد دارالندوه شد.

یکی از حاضران رو به جمعیت کرد و گفت: درباره این مرد (پیامبر اسلام) باید فکری کنید، زیرا به خدا سوگند بیم آن می رود که بر شما پیروز گردد [و آیین و عظمت شما را درهم پیچد].

یک نفر از آنها پیشنهاد کرد: او را زندان کنید تا در زندان جان دهد، پیرمرد نجدی این نظر را رد کرد و گفت: بیم آن می رود که طرفدارانش در یک فرصت مناسب او را از زندان آزاد کنند و او را از این سرزمین بیرون ببرند، باید فکر اساسی کنید.

دیگری گفت: او را از میان خود بیرون کنید تا از دست او راحت شوید، زیرا همین که از میان شما بیرون برود هر کار کند ضرری به شما نخواهد زد و سر و کارش با دیگران است.

پیرمرد نجدی گفت: به خدا سوگند این هم عقیده درستی نیست، مگر شیرینی گفتار و طلاقت زبان و نفوذ کلام او را در دل ها نمی بینید، اگر این کار را انجام دهید به سراغ سایر مردم می رود و دور او جمع می شوند، سپس با انبوه جمعیت به سراغ شما باز می گردد و شما را از شهر خود می راند و بزرگان شما را به قتل می رساند!، جمعیت گفتند: به خدا راست می گوید فکر دیگری کنید.

«ابوجهل» که تا آن وقت ساکت بود به سخن آمد و گفت: من عقیده دارم که از هر قبیله ای جوانی شجاع و شمشیرزن را انتخاب کنیم و به دست هر یک شمشیر برندهای دهیم تا در فرصتی مناسب، دسته جمعی حمله کنند و محمد صلی الله علیه و آله را به قتل

ص: 66

برسانند، و هنگامی که به این صورت او را به قتل برسانید خونش در میان همه قبائل پخش می شود، وطایفه بنی هاشم نمی توانند با همه طوایف قریش بجنگند، و مسلم) در این صورت به خونبها راضی می شوند، وما هم از او راحت خواهیم شد.

پیرمرد نجدی (با خوشحالی گفت: به خدا رأی صحیح همین است که این جوانمرد گفت، من هم غیر از آن عقیده ای ندارم و به این ترتیب این پیشنهاد به اتفاق آراء تصویب شد و آنان با این تصمیم آماده فراهم کردن افراد شدند و به این منظور شبی را معین نمودند.

خداوند توسط جبرئیل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را از نقشه کفار مطلع کرد:

«وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ »(انفال /30)؛ (به یاد آرا هنگامی را که کافران نقشه می کشیدند که تو را به زندان بیفکنند، یا به قتل برسانند، و یا [ازمکه] خارج سازند، آنها چاره می اندیشیدند [و نقشه می کشیدند] و خداوند هم تدبیر می کرد و خدا بهترین چاره جویان (و مدبران) است. (1)

پس از نازل شدن این آیه مبارکه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله امیرالمؤمنین علیه السلام را طلبید و فرمود: یا علی! روح الامین از جانب رب العالمین مرا خبر داد که قریش اتفاق کردند برکشتن من، و حق تعالی مرا مأمور به هجرت کرد که امشب به غارثور بروم، و تو را امر کنم در جای من بخوابی تا ندانند من رفته ام، تو چه می گویی و چه می اندیشی؟

امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کرد: یا نبی الله! اگر من به جای شما بخوابم؟ آیا شما به سلامت خواهید ماند؟ فرمود: بلی، آنگاه امیرالمؤمنین علیه السلام خندان شد و برای شکر الهی بر سلامتی آن حضرت و بر فدا کردن جان خود به سجده افتاد، (و این اولین

ص: 67

سجده شکری بود که در این امت واقع شد) و صورت خود را بر زمین گذاشت و چون سر از سجده برداشت، عرض کرد: برو به هر طرف که خدا تو را مأمور ساخته است، جانم فدای تو باد! گوش و چشم و قلب من متوجه شماست و به هر چه خواهی مرا امر فرما که به جان منت دارم و به هر نحوکه خاطر خواہ تواست انجام می دهم، و در این باب وهرباب دیگر توفیق از پروردگار خود می طلبم.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: خدای تعالی شباهت مرا بر تو خواهد افکند، پس بر فراش من بخواب و روانداز مرا بر روی خود بکش و بدان یا علی! حق تعالی دوستان خود را به اندازه ایمان و درجاتشان امتحان می کند، پس بلا و امتحان پیامبران از همه کس بیشتر است و بعد از ایشان هرکه نیکوتر است ابتلای او عظیم تر است، ای برادر! خدا تو را امتحان کرده است و مرا نیز درباره تو امتحان کرده است، مانند امتحان ابراهیم خلیل و اسماعیل ذبیح و خوابانیدن من تو را در زیر تیغ دشمنان . با این که از جان من گرامی تری . نزد من عظیم تر است از خوابانیدن ابراهیم اسماعیل را برای کشتن، و به طیب خاطر راضی شدن توکه در زیر تیغ دشمنان بخوابی عظیم تر است از خوابیدن اسماعیل در زیر تیغ پدر مهربان، پس صبر نیکوکن! که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است، پس حضرت رسول صلی الله علیه و آله او را در بر گرفت و بسیار گریست و او نیز از مفارقت آن حضرت گریه کرد و جبرئیل آمد و دست حضرت رسول صلی الله علیه و آله را گرفت و از خانه خارج ساخت. در آن هنگام قریش دور خانه حضرت را گرفته بودند، حضرت این آیه را خواند: «وَجَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ » (یس/9)؛ «و در پیش روی آنان سدی قرار دادیم، و در پشت سرشان سدی، و چشمانشان را پوشانده ایم، لذا نمی بییند» و کفی خاک برداشت و بر روی ایشان پاشید و فرمود: «شاهت الوجوه»، «قبیح باد چهره های شما که با پیامبر صلی الله علیه و آله خود چنین می کنید» جبرئیل عرض کرد: یا رسول الله! به جانب کوه و غارثور برو و در غار پنهان شو.

ص: 68

حضرت امیر در جای پیامبر صلی الله علیه و آله خوابید و روانداز آن حضرت را بر خود انداخت، چون دیوار خانه ها کوتاه بود، کفار قریش حضرت را می دیدند و گمان می کردند که رسول خداست.

در این هنگام حق تعالی وحی کرد به جبرئیل و میکائیل که من شما را با یک دیگر برادر قراردادم وعمریکی را از دیگری زیادتر می کنم، کدام یک از شما برادر خود را بر خود اختیار می کند که عمر او درازتر باشد؟ هیچ یک دیگری را اختیار نکرد، پس خدا به ایشان وحی فرستاد که چرا مانند علی بن ابی طالب علیه السلام نبودید که من او را با محمد صلی الله علیه و آله برادرگردانیدم که به جای او خوابید و جان خود را فدای او کرد؟ اکنون به زمین بروید و او را از شر دشمنان حراست کنید، جبرئیل و میکائیل فرود آمدند و جبرئیل نزد سر آن حضرت و میکائیل نزد پای آن حضرت نشستند، جبرئیل گفت: « به به، آفرین به توای علی! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات می کند» و در این هنگام این آیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ » (بقره/207) «و برخی از مردمند که جان خود را در برابر خوشنودی خدا می فروشند.»

در ینابیع المودة از امام سجاد علیه السلام نقل کرده که فرمود: «اول کسی که در راه خدا از جان خود گذشت علی بن ابیطالب علیه السلام بود که در خوابگاه پیامبر صلی الله علیه و آله خوابید و برای شهادت آماده بود. و حضرت امیر علیه السلام به مناسبت همین شب این اشعار را انشاد فرموده است»:

وقیت بنفسی خیرمن وطئ الثری * ومن طاف بالبیت العتیق والحجر

رسول اله خاف آن یمکروا به * فنجاه ذی الطول الاله من المکر

و بات رسول الله فی الغار آمنا موقی وفی حفظ الاله و فی ستر

و بت اراعیهم متی ینشروننی * و قد وطنت نفسی علی القتل والاسری

جان خود را محافظ بهترین کسی قرار دادم که قدم روی زمین گذارد و بهترین

ص: 69

کسی که بر خانه و حجر طواف کرد. رسول خدا که بیم داشت دشمنان با او مکر کنند. خداوند توانا او را از مکر آنان نجات داد. پیامبر صلی الله علیه و آله در غار، شب را با امنیت گذارند. او حفظ شده و پنهان و در نگهداری خدا بود. و من شب را صبح کردم و منتظر بودم چه وقت مرا می کشند. در حالی که خود را آماده کشته شدن و یا اسارت کرده بودم.

کفار قریش خواستند اول شب در خانه حضرت بریزند، ابولهب که یک تن از ایشان بود مانع شد، و گفت: نمی گذارم شب داخل خانه شوید، زیرا در این خانه اطفال و زنان هستند، امشب او را حراست می کنیم و صبح وارد خانه می شویم و او را به قتل می رسانیم، صبح هنگام به خانه ریختند و جستجو کردند علی علیه السلام را در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله دیدند، صدا زدند پس محمد صلی الله علیه و آله کجاست؟

حضرت امیر علیه السلام فرمود: نمی دانم. پس از آن، کفار، به دنبال رد پای پیامبر صلی الله علیه و آله حرکت کردند تا به کوه و به نزدیکی غار رسیدند، اما با تعجب دیدند تار عنکبوت در غار را پوشانده است، به یکدیگر گفتند: اگر او در این غار بود اثری از این تارهای عنکبوت بردر غار وجود نداشت. لذا مأیوسانه بازگشتند.

پیامبر صلی الله علیه و آله سه روز در غار ماند و هنگامی که کار بیابان های مکه را جستجو کردند و خسته و مأیوس بازگشتند، پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی مدینه حرکت کرد. (1)

کافران، آن حضرت را [از مکه] بیرون کردند، در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله دومین نفر بود، در آن هنگام که در غار بودند، و او به همراه خود می گفت: غم مخور، خدا با ما است، و خدا آرامش خود را بر او نازل کرد و با لشکرهایی که مشاهده نمی کردید او را یاری کرد.

از این آیه استفاده می شود کسی که همراه پیامبر صلی الله علیه و آله بوده، در اضطراب و ترس به سر می برده، و رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی اضطراب وی را دید، او را دلداری داد و فرمود: نترس، غم واضطراب به خود راه نده، خدا با ما است.

قابل ذکر است: عده ای از اهل تسنن مدعی هستند که صاحب و همراه پیامبر صلی الله علیه و آله ابوبکر بوده و این موضوع را نوعی فضیلت برای او دانسته اند، ولی بر فرض صحت این ادعا باید توجه کنند که جمله «لا تحزن» حاکی از ترس و اضطراب و ضعف روحی او است، و این حالت در شأن مسلمان معتقد به قدرت خدا، آن هم در کنار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیست، بلکه این حالت، مناسب زنان، کودکان، و افراد خاطی و ضعیف النفس است. (1) به علاوه همراه بودن دلیل فضیلت یا رذیلت نیست. چه بسا همراه و همسفر انسان، شخص بد و کافری باشد. در آیه 37 سوره کهف ، داستان دو نفر آمده که یکی مؤمن و همراه او کافر بوده است.

«قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاكَ رَجُلًا » یک نفر از آنان که مؤمن بود به صاحب و همراهش گفت: آیا به خدایی که تو را از خاک آفریده کافر شدی ؟

همچنین خداوند همسر نوح و لوط را جهنمی خوانده، و فرموده است:

ص: 71

«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَقِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ » (تحریم /10)؛ نوح و لوط (با وجود مقام نبوت) نتوانستند زنان خود را از قهر خدا برهانند وگفته شد آن دو زن را با دوزخیان به آتش درافکنند.

بدیهی است که همسری، برتر از مصاحبت و همراهی است. بلکه می بینیم فرزند حضرت نوح به خاطر گناه رانده و جهنمی می شود.

خلاصه، مصاحبت و همراهی و همسفر شدن با خوبان دلیل و موجب خوبی و فضیلت نمی شود، همان گونه که مصاحبت با بدان دلیل و موجب بدی و رذیلت نمی شود، زن فرعون از مصاحبت فرعون، رنگ فرعونی نگرفت، و در یک کلام «كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ » (1) (مدثر/ 38). «هرکس درگرو عمل خود می باشد».

در اینجا مناسب است به این نکته توجه شود که از آیه شریفه و جمله «لا تحزن» معلوم می شود آن کسی که همراه پیامبر صلی الله علیه و آله بوده به شدت مضطرب و دچار ترس و هراس بوده است، و این حالت را مقایسه کنیم با حال امیرالمؤمنین علی علیهالسلام که جای پیامبر صلی الله علیه و آله خوابید. با آن که می دانست چهل نفر شمشیر به دست، منتظرند هوا روشن شود و حمله کنند، در عین حال آن حضرت با کمال آرامش در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله خوابید، و ذره ای اضطراب و هراس به خود راه نداد. و از اینجا ایمان راسخ، توکل و تسلیم در برابر خواست خدا و تفاوت افراد معلوم می گردد.

ص: 72

رکعتین رجع بعمرة» (1) «هرکس برود مسجد قبا، و در آن دو رکعت نماز بخواند، مثل آن است که عمره بجا آورده است».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علی علیه السلام دستور داد: بعد از رفتن من به مدینه ، امانات مردم را به صاحبانش برگردان، و «فواطم»، (یعنی فاطمه زهرا علیها السلام فاطمه بنت اسد، مادر خود حضرت امیر، فاطمه دختر حمزه، و فاطمه دختر عتبه) را همراه بگیر و به مدینه هجرت کن. و پیامبر صلی الله علیه و آله در قبا ماند تا حضرت امیر علیه السلام و فواطم وارد قبا شدند.

آمدی مدینه را با شرافت ساختی، خوش آمدی، ای بهترین دعوت کننده !

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حالی که سوار بر شتر بود، به جانب مرکز شهر مدینه حرکت کرد، و قبائل و بزرگان مدینه گرد وجود مقدسش حلقه زده، و هر یک تقاضا می کردند پیامبر صلی الله علیه و آله میهمان آنها شود و حضرت فرمود: راه شتر را باز کنید، او مأمور است هرجا زانو زد من آنجا وارد می شوم، لذا مهار شتر را رها کردند، سرانجام شتر بر در خانه ابوایوب انصاری . که فقیرترین مردم مدینه بود . زانو زد در این هنگام ابو ایوب فریاد زد، مادر، در خانه را باز کن.

مادر ابو ایوب که نابینا بود، با شنیدن صدای پسرش در خانه را گشود و همین که متوجه شد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در خانه او پیاده شده، گفت: واحسرتا، ای افسوس! کاش من چشم داشتم و چهره مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله یاه را می دیدم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله کف دستش را بر صورت مادر ابو ایوب گزارد، چشمان او باز و بینا شد، و این اولین معجزه پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه بود. (1)

پس از باز شدن در خانه، ابو ایوب فورا اثاث پیامبر صلی الله علیه و آله را به خانه برد، و آن ناب در خانه او مستقر گردید، و در آن جا بود تا مسجد و حجره های اطراف آن ساخته شد و حضرت به آن جا نقل مکان کرد. (2)

یکی به خارج.

جبرئیل نازل شد و به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: خداوند امر کرد دستور دهی همه دربهایی که به داخل مسجد باز می شود مسدود کنند، جز درب خانه خودت و علی علیه السلام. برخی اصحاب از این دستور ناراحت شدند و به رسول خدا صلی الله علیه و آله اعتراض کردند، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این دستور از جانب من نیست، بلکه به امر خدا صورت گرفت. اصحاب قبول کردند و ساکت شدند. (1)

خدا صلی الله علیه و آله دو رکعت نماز ظهر را خوانده بود جبرئیل نازل شد و دست پیامبر صلی الله علیه و آله را گرفت و آیه «... فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ...» (بقره /144)؛ «پس روی کن به طرف مسجدالحرام» را برای آن حضرت خواند و او را از «بیت المقدس» متوجه کعبه» ساخت، و کسانی که پشت سر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نماز می خواندند متوجه کعبه شدند، به طوری که مردها به جای زنها و زنان به جای مردان نقل مکان کردند و یکصد و هشتاد درجه گردش نمودند.

این خبر به یکی از مساجد مدینه رسید و این در حالی بود که دو رکعت نماز عصر را خوانده بودند، لذا در بین نماز از «بیت المقدس» متوجه «مسجدالحرام» شدند و دو رکعت آخر نماز عصر را به سمت مسجدالحرام خواندند، به این جهت این مسجد، «مسجد القبلتین» (مسجد ذوقبلتین) نامیده شد. (1)

. هر چند در عبارتی که از وسائل ترجمه و نقل کردم، به آن تصریح نشده است . و به گفته کتاب «معالم المسجد النبوی الشریف» مکان نماز پیامبر صلی الله علیه و آله قبل از تغییر قبله، شمال مسجد النبی، محاذی باب جبرئیل و محاذی شمال حجره حضرت زهرا علیها السلام بوده است.

بعد از تغییر قبله، مکان نماز آن حضرت به جنوب مسجد، محاذی حجره شریف خود پیامبر صلی الله علیه و آله، یعنی محراب فعلی، منتقل گردید. ضمنا از آنچه نقل شد معلوم گردید که مسجد النبی نیز «مسجد ذو قبلتین» است ولی این که به این نام، خوانده نشده، شاید به این لحاظ است که همان نام «مسجد النبی» برای آن مناسب تر بوده است. والله العالم.

البته برخی نقل کرده اند که : پیامبر به قصد دیدن ام بشر به سوی قبیله بنی سلمه رفت، ام بشر برای پیامبر غذا تهیه کرد، هنگام نماز ظهر، رسول خدا صلی الله علیه و آله به اتفاق همراهانش به مسجدی که آن جا ساخته شده بود رفته و مشغول نماز گردید، در اثنای نماز جبرئیل نازل شد و اشاره کرد که به کعبه متوجه شود و بقیه نماز را به جانب کعبه بخواند، و زنان به جای مردان، و مردان به جای زنان منتقل شدند و به این لحاظ آن مسجد را «ذوقبلتین» نام نهادند. (1)

ارزش نماز در مسجدالنبی: از امام صادق علیه السلام است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «نماز در مسجد من معادل ده هزار نماز است که در سایر مساجد خوانده شود، جز مسجد الحرام.» (2)

ص: 78

نیز شخصی به نام «حضرمی» گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیار نماز بخوان، تا می توانی نماز بخوان، (بعد فرمود: همیشه ممکن نمی شود به این مسجد بیایی. (1)»

نیز امام صادق علیه السلام به مرازم فرمود: «در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیار نماز بخوانید، تا می توانید نماز بخوانید . و برای آخرت خود توشه فراهم کنید . که به طور حتم خیر شما در این است، و بدانید چه بسا شخصی در کار دنیا زیرک است، پس مردم او را ستایش می کنند و گفته می شود: فلانی بسیار زیرک است، پس چون باشد کسی که در کار آخرت زیرک باشد. (2)»

می فرمود و خسته می شد، تنه درختی آوردند و به صورت ستونی، نصب کردند، حضرت هنگام خطابه، به آن ستون تکیه می زد، شخصی گفت چنانچه رسول خدا اجازه بدهد، چیزی می سازم که روی آن بنشیند و خسته نشود، حضرت اجازه داد، او منبر سه پلهای ساخت و آورد، رسول خدا صلی الله علیه و آله به جای تکیه زدن به آن ستون چوبی، روی آن منبر نشستند، در این هنگام آن ستون چوبی، از مفارقت رسول خدا غمگین شد و مانند شتر ناله های پی در پی، سرداد، رسول خدا صلی الله علیه و آله از منبر پایین آمد و آن ستون را در آغوش گرفته، دست به آن کشید و فرمود: اگر بخواهی تو را در همین مکان که هستی غرس کنم (بکارم) و مانند سابقت باشی (سبز و تازه بشوی) و اگر بخواهی تو را در بهشت غرس کنم تا در آن جا از نهرها و چشمه های بهشتی سیراب شوی و از میوه ات اولیای خدا بخورند؟ آن ستون چوبی دو مرتبه گفت: من بهشت را اختیارکردم.

و از «حیات الحیوان» دمیری ج 2، ص 116، طبع مصر، از جمع کثیری از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مانند ابوسعید خدری، جابر، انس، عبد الله عمر این داستان را نقل کرده و از بعضی از آنها نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «قسم به آن کس که جانم در دست او است، اگر این ستون را در آغوش نمی گرفتم و آرامش نمی کردم، تا روز قیامت همچنان، از فراق وحزن و غصه، ناله می زد».

[و نقل کرده که] یکی از راویان این حدیث، به نام حسن، وقتی این حدیث را نقل می کرد، گریه می کرد و می گفت: ای بندگان خدا! چوب خشکی از شوق رسول خدا واز فراقش آن گونه ناله سر داد، پس شما سزاوارتر هستید که از شوق لقای آن حضرت و در فراقش ناله بزنید، سپس این اشعار را از صالح شافعی که در این قضیه سروده است، نقل کرده:

وحن إلیه الجذع، شوقا ورقة * ورجع صوتا کالعشار مرددا

فبادره ضما فقر لوقتها * لکل امریء من دهره ماتعودا

ص: 80

سپس فرموده است: حنین و ناله چوب خشک و سلام کردن سنگ بر آن حضرت از معجزات مخصوص او می باشد و برای احدی از انبیاء علیهم السلام جز او، چنین معجزه ای رخ نداده است.

نیز در صحیح بخاری ، کتاب المناقب، باب علامة النبوة، ص 601، ح 3583 تا 3585 .داستان ستون حنانه آمده است.

استن حنانه از هجر رسول * ناله میزد همچو ارباب عقول

در میان مجلس وعظ آنچنان * کزوی آگه گشت هر پیر و جوان

در تحیر مانده اصحاب رسول * کز چه می نالد ستون با عرض و طول

گفت پیغمبر چه خواهی ای ستون * گفت جانم از فراغت گشت خون

مسندت من بودم از من تاختی * بر سر منبر تو مسند ساختی

گفت خواهی که تو را نخلی کنند * شرقی و غربی ز تو میوه چنند

یا در آن عالم حقت سروی کند * تار و تازه بمانی تا ابد

گفت آن خواهم که شد دائم بقاش * بشنوای غافل کم از چوبی مباش

آن ستون را دفن کرد اندر زمین * تا چو مردم حشر گردد یوم دین

منبری که قائد عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله بالای آن موعظه می فرمود امروزه وجود ندارد و منبر فعلی مسجد النبی بسیار عالی است که از لحاظ ساخت و عظمت، قابل توجه و شایان تحسین است، و در جایگاه منبر قدیمی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اندکی بعد از محراب قرار داده شده است و ظاهرا محل ستون حنانه مقابل منبر فعلی وزیر ساختمانی است که روی آن اذان و تکبیر نماز جماعت را می گویند. و در روایت

ص: 81

است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «منبری علی ترعة (1) من ترعۀ الجنة» «منبر من کنار دری از درهای بهشت است. (2) »

فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ »(حجرات/10) «مؤمنان برادر یکدیگرند پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید، امید است که مشمول رحمت خدا شوید.»

بود، ولی جنگ بدر اولین جنگ مهم و بزرگی بود که در آن، مسلمانان آزمایش شدند.

این جنگ در سال دوم هجرت اتفاق افتاد و تعداد مشرکان حدود هزار نفر بود و با ساز و برگ کامل و اسبان یدک، به فرماندهی ابوسفیان به سوی مدینه حرکت کردند.

عده مسلمانان در این جنگ 313 نفر بوده و اکثر آنها فاقد ساز و برگ جنگی بودند و بیش از هفتاد شترو چند رأس اسب همراه نداشتند.

این دو گروه در روز 17 ماه مبارک رمضان سال دوم هجری، در منطقه ای میان مکه و مدینه به نام «بدر» در برابر هم قرار گرفتند.

در این جنگ سران کفار قریش - مانند عتبه، شیبه، ولید بن عتبه، ابوجهل، ابوالبختری، و نوفل بن خویلد - شرکت داشتند.

در این جنگ، کفار قریش ادوات طرب و زنان خواننده برای لهو و لعب با خود همراه داشتند و قرار گذاشتند که هر روزیک تن از بزرگان قریش علف و آذوقه لشکر را کفیل باشد و برای غذای لشکر، ده شتر نحر کند. و از سوی دیگر حضرت رسول با سیصد و سیزده تن از اصحاب خود از مدینه حرکت کردند تا به اراضی بدر رسیدند.

چون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در اراضی بدر قرار گرفت، با دست مبارک به زمین اشاره کرد و فرمود: «هذا مصرع فلان و هذا مصرع فلان...» و محل کشته شدن هر یک از سرکرده های قریش را نشان داد، و هیچ یک نبود مگر همان که فرموده بود.

لشکر دشمن پدیدارگشت و برتلی برآمدند و لشکر پیامبر صلی الله علیه و آله را مشاهده کردند.

مسلمانان در نظر ایشان سخت حقیر وکم می نمودند، چنان که ایشان نیز در چشم مسلمانان اندک نمودند:

«وَإِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلًا وَيُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ

ص: 84

أَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا »(انفال/44)؛ و در آن هنگام که با هم روبروشدید، آنها را به چشم شما کم نشان می داد و شما را (نیز) به چشم آنها کم می نمود تا خداوند کاری را که باید انجام گیرد محقق سازد.

قریش پس از مشاهده لشکر پیامبر صلی الله علیه و آله پشت آن تل فرود آمدند و عمیر بن وهب رابا گروهی فرستادند که لشکر اسلام را از لحاظ کمیت و کیفیت بررسی کند، عمیر پس از بررسی برگشت و گفت: در حدود سیصد تن می باشند و نفراتشان زیاد نیست، ولی دیدم شتران یثرب حمل مرگ کرده اند و زهر مهلک دربار دارند.

أما ترونهم خرسا لا یتکلمون، یتلمظون تلمظ الافاعی؟ ما لهم ملجأ إلا سیوفهم، و ما اریهم یولون حتی یقتلوا، و لا یقتلون حتی یقتلوا بعددهم؛ آیا نمی بینید که خاموشند و چون افعی زبان در دهن همی گردانند؟ پناه ایشان شمشیر ایشان است، هرگز پشت به جنگ نکنند تا کشته شوند و کشته نشوند تا به شمار خویش دشمن بکشند، پشت و روی این کار را نیک بنگرید که جنگ با ایشان کاری سهل نتواند بود.

حکیم بن حزام چون این بشنید از عتبه درخواست کرد که مردم را از جنگ باز دارد، عتبه گفت: اگر می توانی به ابوجهل بگو: آیا می توانی مردم را بازگردانی و با محمد و مردم او که پسر عموهای تواند جنگ نکنی؟ حکیم نزد ابوجهل آمد و پیام عتبه را رساند، ابوجهل گفت: ترس و بد دلی بر عتبه چیره شده و بر پسرش ابوحذیفه که مسلمان شده و با محمد است می ترسد.

حکیم سخنان ابوجهل را برای عتبه بازگفت که ناگاه ابوجهل از دنبال رسید. عتبه روی به او کرد و گفت: ای مصفرالإست (1) مرا سرزنش می کنی؟ معلوم خواهد شد که ترسو کیست، از آن طرف پیامبر صلی الله علیه و آله به منظور آن که مسلمانان را دل به جای آید و کمتر بیم جنگ کنند و به مفاد آیه شریفه «وإن جنحوا للسلم فاجنح لها»

ص: 85

انفال (61) «و اگر برای صلح و سازش تمایل نشان دادند تو نیز به صلح تمایل نشان ده» (هر چند دانسته بود که قریش کار به صلح نکنند، ولی از بهر آن که جای سخن نماند)، برای قریش پیام فرستاد که ما بر آن نیستیم که در جنگ با شما مبادرت کنیم، چه شما عشیره و خویشان من هستید. شما نیز چندان با من دشمنی نکنید، مرا با عرب بگذارید، اگر غالب شدم از برای شما فخری باشد و اگر عرب مرا کفایت کرد شما به آرزوی خود رسیده اید بی آن که متحمل رنجی شوید.

قریش چون این کلمات را شنیدند از میانه، عتبه زبان برگشود و گفت: ای جماعت قریش! هرکه سخن به لجاج کند و سر از پیام محمد صلی الله علیه و آله بتابد رستگار نشود. ای قریش! گفتار مرا بپذیرید و جانب محمد صلی الله علیه و آله را که مهتر و بهتر شما است رعایت کنید. ابوجهل ترسید که مبادا مردم به فرمان عتبه بازگردند. گفت: هان ای عتبه ! این چه آشوب است که افکنده ای ؟ آیا از بنی عبدالمطلب برای بازگشت چاره می جویی؟ عتبه بر آشفت و گفت: مرا به ترس نسبت می دهی و ترسو می خوانی؟ از شتر به زیر آمده ابوجهل را از اسب پایین کشید و گفت: بیا تا با هم نبرد کنیم و بر مردمان روشن سازیم که ترسوکیست و شجاع کدام است؟ اکابر قریش پیش آمدند و ایشان را از هم دور کردند، در این وقت آتش جنگ زبانه کشید و از دو سوی مردان کارزار به جنب و جوش آمدند.

اول شخصی که آهنگ میدان کرد، عتبة بن ربیعه، با برادرش شیبه و پسرش ولید بود که قدم به میدان نهادند. چون ابوجهل نسبت ترس به عتبه داده بود، لذا از روی خشم و غضب، با سرعت و عجله زره پوشید و چون سرش بزرگ بود، کلاه خودی نبود که به سر او بخورد، ناچار پارچه ای بر سر بست و برادرش شیبه و پسرش ولید را نیز فرمان داد: با من به میدان آیید و بجنگید پس هر سه تن چون فیل مست، اسب را به جولان درآوردند و در میان دو لشگر، کر و فری کردند و مبارز طلبیدند، از طرف مسلمانان عوف ومعوذ پسران حارث وعبدالله بن رواحه در برابر

ص: 86

ایشان قرار گرفتند، عتبه گفت: شما چه کسانید و از کدام قبیله اید؟ گفتند: ما از انصاریم، عتبه گفت: شما هماهنگ ما نیستید، ما را با شما جنگ نباشد و آواز برداشت که ای محمد! از پسرعموهای ما بیرون فرست تا با ما پیکار کنند و از قران و اکفاء ما شمرده شوند، رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز نمی خواست نخست انصار به میدان نبرد درآیند. فرمود: یا علی! بر تو باد به ولید، و به حمزه فرمود: بر تو باد به شیبه، و به عبیده فرمود: بر تو باد به عتبه. این هرسه تن چون شیران آشفته به میدان شتافتند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در مقابل ولید قرار گرفت و این رجز را خواند:

انا ابن ذی الحوضین عبد المطلب * و هاشم المطعم فی العام الشغب

اوفی بمیثاقی و احمی عن حسب

و بر ولید حمله کرد و به یک ضربت دستش را قطع نمود، ولید دست بریده خویش را به دست دیگر گرفت و به جانب علی علیه السلام تاخت و آن را بر سر حضرت کوبید و به جانب پدر خویش عتبه گریخت تا جان به سلامت برد، امیرالمؤمنین علیه السلام خود را به او رسانید و به یک ضرب، روح پلید او را به جهنم فرستاد.

اما حمزه و شیبه چندان شمشیر برهم زدند و گرد هم دویدند که تیغها از کارافتاد و سپرها درهم شکست، پس تیغ به یک سو افکندند و با دست به جان هم افتادند، مسلمانان چون از دور این بدیدند ندا در دادند یا علی! نظاره کن که شیبه بر عمویت غلبه کرده است، علی علیه السلام چون برق جهنده به سوی او دوید و از پشت سر حمزه درآمد، چون حمزه به قامت از شیبه بلندتر بود، علی علیه السلام فرمود: ای عمو! سر خویش به زیر آور، حضرت حمزه با سر فرود آورد، حضرت امیر به یک ضربت نصف سر شیبه را پرانید و او را به جهنم واصل کرد.

اما عبیده چون با عتبه نزدیک شد و این هردو سخت دلاور و شجاع بودند، پس با تمام توان به هم حمله بردند، عبیده تیغ بر فرق عتبه فرود آورد که تا نیمه سر را دو قسمت کرد و عتبه در زیر تیغ، شمشیر خود را بر پای عبیده زد چنان که هر دو

ص: 87

ساقش قطع شد، از آن طرف امیرالمؤمنین علیه السلام پس از قتل شیبه آهنگ عتبه کرد و وقتی رسید که عتبه هنوز رمقی داشت، جان او را نیز بگرفت.

بنابراین در قتل هرسه تن، پایمردی حضرت امیر علیه السلام در میان بود، لذا در نامه ای که به معاویه نوشت درج کرد:

و السیف الذی قتلت به جدک و عمک و خالک و أخاک معی یحمله ساعدی بثبات من قدمی و نصرة من ربی؛ «شمشیری که با آن، جد تو عتبه و عموی تو شیبه و دایی ات ولید و برادرت حنظله را به قتل رسانیدم با من است ، بازوی من آن را حمل می کند با قدم ثابت و نصرت پروردگار.

آن گاه حضرت امیر علیه السلام به اتفاق حمزه، عبیده را برداشته و نزد حضرت رسول صلی الله علیه و آله پایین آوردند پیامبر صلی الله علیه و آله عبیده را در کنار گرفت و چنان گریست که آب چشم مبارکش بر روی عبیده روان شد و هنگام مراجعت از بدر، در ارض روحاء یا صفراء به شهادت رسید و در آن جا مدفون گشت وارده سال از پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگتر بود و حق تعالی این آیه را در حق آن شش نفر فرستاد:

«هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمِيمُ »(حج/19)؛ اینان دو گروهند که درباره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند، کسانی که کافر شدند، لباسهای آتش برای آنها بریده شده، و مایع سوزان و جوشان بر سرشان ریخته می شود.

پس از آن حضرت امیر علیه السلام به سوی میدان بازگشت و طعمة بن عدی بر آن حضرت حمله کرد، و آن شیر پروردگار او را با یک ضربت به جهنم فرستاد، پس از او عصام بن سعید را به هلاکت رساند و سپس امیرالمؤمنین علی علیه السلام با ابو رفاعه که زره ابوجهل را پوشیده و به میدان آمده بود روبرو شد، آن حضرت او را به خاک انداخت و ابوجهل بر او نگران بود، از پس او حرملة بن عمر، آن زره را پوشید و به میدان تاخت، باز امیرالمؤمنین علیه السلام او را مجال نداد و به یک ضرب او را به خاک

ص: 88

هلاکت انداخت و چون شیر آشفته به هر سوی حمله می برد و مرد و مرکب به خاک می افکند و چون زمانی گذشته بود، آن حضرت برای آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدار کند و از حال او با خبر شود، به سوی جایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله آمد، آن حضرت را در سجده یافت که از خدای متعال طلب نصرت می کند، دیگر باره آهنگ جنگ کرد و بر سپاه کفر تاخت و چند تن دیگر را به خاک هلاک انداخت و باز به پرسش حال رسول خدا شتافت و همچنان آن حضرت را در سجده یافت، بار سوم چون شعله جواله و نارالله موقده بر لشکر کفار تاخت و جنگی عظیم در پیوست و به هر جانب می تاخت و مرد و مرکب را به خاک هلاکت می انداخت. در این حمله زمعة بن اسود و حارث بن زمعه و عثمان بن مالک و برادر او طلحه را که هر یک از بزرگان قریش بودند. به دارالبوار فرستاد.

خلاصه در این سه حمله، سی و شش نفر از وجوه رجال و ابطال قریش را به خاک افکند و فرمود: من پسر برگزیده مکه و منا هستم، قسم به کعبه که زیانکار شدید، برای این که پیامبر صلی الله علیه و آله را تکذیب کردید و عیب کردید کسی را که منزه از جمیع عیوب است و وحی آسمانی را به دروغ نسبت دادید آگاه باشید که لعنت خدا بر دروغ گویان است!

نوفل بن خویلد که عموی زبیر بن العوام بود، در لشکر قریش بود و این همان کسی است که در مکه قبل از هجرت، طلحه و زبیر را به یک ریسمان بسته و شکنجه می کرد، که چرا مسلمان شدید؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله از او دلی پر خون داشت، سر به جانب آسمان بلند کرد و گفت: «اللهم اکفنی نوفل بن خویلد» حضرت امیر علیه السلام در این دفعه که حمله کرد او را یافت و چون شیر غرنده بر او تاخت و شمشیری بر او فرود آورد که تا دامن زره را درید و با ضربتی دیگر هر دو پایش را قطع کرد و سر او را از تن جدا کرد و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد، در وقتی که آن حضرت می فرمود کیست که خبر نوفل را به من رساند؟ چون چشمش بر سر نوفل افتاد، از

ص: 89

قتل او خرم و خرسند شد و فرمود: «الحمد الله ألذی أجاب دعوتی فیه» حمد خدا را که دعای مرا در باره او مستجاب کرد». بعد از کشته شدن این عده ترس و وحشت، کفار را فرا گرفت وابوجهل قریش را به پایداری فرا می خواند.

از آن سوی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر کمی اصحاب خویش نگاه کرد و دست به دعا برداشت و از خداوند طلب نصرت کرد، حق تعالی ملائکه را به یاری آنان فرستاد.

«وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ » (آل عمران / 123 ) «خداوند شما را در بدر یاری کرد (و بردشمن پیروزساخت) در حالی که شما ناتوان بودید»

آن گاه جنگی عظیم درگرفت، شیطان (که به صورت سراقه ظاهر شده و در میان سپاه کفار بود) چون چشمش بر جبرئیل و صفوف فرشتگان افتاد فرار کرد، منبه پسر حجاج گریبان او را گرفت و گفت: ای سراقه! کجا می گریزی؟ این چه کاری است که در این هنگام می کنی و لشکر ما را در هم می شکنی؟ ابلیس بر سینه او زد و گفت: از من دور شو، من چیزی می بینم که تو نمی بینی.

«وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّي جَارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَقَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرَى مَا لَا تَرَوْنَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ» (انفال /48)؛ هنگامی که دو گروه (مشرکان و مؤمنان در برابر یکدیگر قرار گرفتند، (شیطان) از میان مشرکان به عقب برگشت و گفت من از شما بیزارم ! من چیزی می بینم که شما نمی بینید.

از حضرت امیر نقل است که فرمود: عجب دارم از قریش که چون پیکار مرا با ولید بن عتبه مشاهده کردند و دیدند که به یک ضرب من هردو چشم حنظله پسر ابوسفیان بیرون افتاد، چگونه بر جنگ با من اقدام می کنند؟ (1)

خلاصه هفتاد نفر از سران قریش به قتل رسیدند که از جمله آنان عتبه و شیبه و ولید بن عتبه وحنظلة بن ابو سفیان و طعیمة بن علی وعاص بن سعید و نوفل بن

ص: 90

خویلد و ابوجهل بودند. و چون خبر کشته شدن ابوجهل را برای پیامبر صلی الله علیه و آله بردند، سجده شکر به جای آورد. سرانجام کفار فرار کردند و مسلمانان به دنبال ایشان شتافتند وهفتاد نفر را به اسارت گرفتند.

روز ازل کادم و عالم نبود * جلوه ای از روی علی کم نبود

مرغ دل اریافت بتن جان و دل * از دم عیسی بجز این دم نبود

کعبه زمیلاد تواین رتبه یافت * ورنه بدین پایه معظم نبود

در شب معراج که حق با رسول * گفت سخن غیرتومحرم نبود

دفاعی گرفت. برخی معتقد بودند باید از شهر بیرون رفت و به حمله پرداخت .

بالأخره مسلمانان آماده جنگ شدند و خود پیامبر صلی الله علیه و آله نیز لباس جنگ پوشید و با عده ای در حدود هفتصد نفر آماده مقابله با دشمن گردید و علی علیه السلام را هم به عنوان پرچمدار تعیین فرمود.

نیکی کند، خواه مسلمان یا کافر باشد، اجر او را خدا در دنیا یا در آخرت عطا کند؛ یا أیها الناس جدد فی صدری أن من کان علی حرام فرق الله بینه و بینه و من رغب عنه غفر الله ذنبه ومن صلی علی صلی الله علیه وملائکته عشرا ومن أحسن من مسلم او کافر وقع أجره علی الله فی عاجل دنیاه أو آجل آخرته .

ای مردم! روح الامین به من وحی کرد که هیچ کس از دنیا نرود مگر این که تمامی روزی خود را دریافت کند و از آن چیزی کم نشود، پس تقوای خدا را پیشه سازید، و در طلب روزی تلاش بی جا نکنید، و تأخیر آن موجب آن نشود که از راه نافرمانی پروردگار آن را جست و جو کنید، زیرا انسان جز از راه اطاعت به آنچه برای او مقدر شده است، نرسد؛ وأنه قد نفث فی روعی الروح الأمین أنه لن تموت نفس حتی تستوفی أقصی رزقها لا ینقص منه شیء و إن أبطأ عنها فاتقوا الله ربکم وأجملوا فی طلب الرزق و یحملنکم استبطاؤه أن تطلبوه بمعصیة ربکم فإنه لا یقدر علی ما عنده إلا بطاعته قد بین لکم الحلال و الحرام. (1)

پس از آن برای اینکه از حمله ناگهانی دشمن از پشت جبهه غافل نباشد عده ای را [در حدود پنجاه نفر] تحت فرماندهی عبدالله بن جبیر بردهانه شکاف کوهی که برای این کار مناسب به نظر می رسید، گماشت و این پیش بینی پیامبر صلی الله علیه و آله نیز کاملا صحیح بود، زیرا ابوسفیان هم خالد بن ولید را با جمعی تقریبا چهار برابر نیروهای عبدالله، در کمین ایشان گذاشته بود که پس از در آویختن دو لشگر از پشت سر، به مسلمانان حمله کند.

وقتی که دو لشکر در مقابل هم صف آرایی کرده و آماده جنگ شدند، از لشکر کفار طلحة بن ابی طلحه که پرچم دارمشرکان بود و در میان لشکر کفار شجاع تر از او نبود، به میدان تاخت و فریاد برداشت: یا محمد! گمان دارید که ما را با شمشیرهای خود به

ص: 93

جهنم می فرستید و ما با شمشیرهای خود، شما را به بهشت می فرستیم، پس هرکه آرزوی بهشت دارد به میدان آید تا او را به بهشت بفرستم.

چون کسی جرأت میدان او را نداشت هیچ کس جواب او را نداد حضرت امیریان چون شیر شرزه با ذوالفقار برنده به سوی او تاخت و فرمود: ای طلحه! اگر راست می گویی باش تا حق و باطل معلوم گردد.

ایا طلحه ای کافربدسگال * مشو غره برخویش بر خود مبال

مکن جنبش از جای خود این زمان * که آید بسوی تو شیر ژیان

به تیغ سرافشان بتازم بتو * کنم پایمال اجل نام تو

طلحه گفت: هان ای پسر تو کیستی که جرئت میدان من کردی؟ آن حضرت رجزی به این مضمون خواند و خود را معرفی کرد.

منم شه سواری که روز مصاف * بترسد ز شمشیر من کوه قاف

منم صاحب ذوالفقار دو سر * که نگذارم ازلات و عزا اثر

طلحه گفت: ای قضم ! (ای کوبنده !) دانستم که جز تو کسی به میدان من نیاید و بر آن حضرت حمله کرد و شمشیری بر آن حضرت فرود آورد، آن حضرت با سپر آن ضربت را از خود دفع کرد و چنان شمشیر بر فرق طلحه فرود آورد که مغز سرش از هم پاشید و به جهنم واصل گردید و رسول خدا صلی الله علیه و آله از قتل او شادمان شد، قریش طلحه را «کبش الکتیبة» قوچ لشکر می گفتند. [کنایه از این که او نیرومندترین فرد لشکر است] از پی طلحه برادرش مصعب بن ابی طلحه پرچم را گرفت و به میدان آمد. امیرالمؤمنین علیه السلام مانند برق بر او حمله کرد و سرش را از تن جدا کرده و به میدان انداخت و رجزی به این مضمون خواند:

حمله من برای رضای خداوند است که مجد و عزت مختص او است و شکافنده صبح، و پروردگارکعبه وحرم است، منم علی پسر عم رسول هدایت کننده.

از پی مصعب برادرش عثمان بن ابی طلحه پرچم برداشت و چون فیل مست به

ص: 94

میدان تاخت و رجزی به این معنا خواند: منم فرزند عبدالدار که صاحب فضیلتم، وای علی! تو به دست من کشته خواهی شد یا از ترس فرار می کنی.

شیر یزدان و شاه مردان با خواندن رجزی به این معنا جواب او را فرمود:

این مقامی است که اکنون بتو مشهود شود * برق تیغم بسرت جای کله خود شود

برق این تیغ من ازجوشن و جان می گذرد * ناله و بانگ دلیران، زکیوان گذرد

عثمان بن ابی طلحه هنوز رجز خود را به آخر نرسانده بود که آن حضرت او را مجال نداد و به یک ضرب ذوالفقار روح پلیدش را به جهنم فرستاد.

از پی عثمان بن ابی طلحه برادر دیگرش ابوسعید بن ابی طلحه پرچم کفر را به دست گرفت و چون خوک تیر خورده، دیوانه وار به میدان تاخت. زبیر او را به خاک هلاکت انداخت. پس از آن امیرالمؤمنین علیه السلام حمله کرد، می زد و به خاک هلاک میغلطانید، کس ندانست که آن دست و بازو چه می کند و ذوالفقار آتشبارش از زره ها و خودهای فولاد چگونه می گذرد.

اهتز قهر الله فی الاذهاقی * فسل سیفا ما هی الشقاقی

بهر طرف که چوشیر درنده رو کردی * زخون لشگریان جویها روان کردی

چنان درید صف از حمله های پیوستش که جبرئیل امین بوسه داد بردستش

غریق بحر خجالت زتیزدستی وی * بهر طرف ملک الموت میدوید از پی

در این موقع سپاه کفر پا به فرار گذاردند و سربازان اسلام به تعقیب آنها پرداختند.

خالد بن ولید که شکست قریش را ملاحظه کرد، خواست از راه شکاف کوه، از پشت سر به مسلمانان حمله کند، ولی با مقاومت عبدالله بن جبیر مجبور به عقب نشینی شد.

در این هنگام گروهی از تازه مسلمانان به خیال این که دشمن صد در صد شکست خورده است، برای به دست آوردن غنیمت، پست های خود را رها کردند، و به غارت چادرهای مشرکان روی آوردند، نیروهای تحت فرماندهی عبدالله جبیر

ص: 95

که از بالای کوه چنین دیدند، آنان نیز سنگر خود را ترک کرده، برای به دست آوردن غنیمت حرکت کردند.

عبدالله بن جبیر هر چه صدا زد که دستور پیامبر صلی الله علیه و آله را رعایت کنید، و سنگر خود را رها نسازید، اعتنا نکردند و تنها عبدالله بن جبیر و حدود ده نفر در بالای کوه ایستادند. در این هنگام خالد بن ولید همراه دویست نفر دیگر که در کمین بودند، و شکاف کوه را از سپاه اسلام خالی دیدند، به سرعت برسر عبدالله بن جبیر تاختند و او را با یارانش کشتند، و از پشت سر به سپاه اسلام حمله کردند.

مشرکان که از دور نظاره گر و در حال فرار بودند، با دیدن حمله خالد بن ولید جان گرفته و برگشتند.

مسلمانان خود را در محاصره سپاه کفر دیده و از هر طرف زیر شمشیر قرار گرفتند و نظم آنان در هم ریخت و سرانجام مسلمانان را وحشت گرفت و پا به فرار گذاشتند. (1) و تنها عده معدودی (که حداکثر سیزده نفر بودند) پروانه وار اطراف پیامبر صلی الله علیه و آله را گرفته و از آن حضرت دفاع کردند، در این میان آن کس که بیش از همه فداکاری کرد و هر حمله ای که از جانب دشمن به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله می شد دفع می نمود امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود (تا آنکه نود زخم بر سر و صورت و بدن آن حضرت علیه السلام رسید) و شنیدند منادی از آسمان ندا کرد: «لافتی الأ علی و لا سیف إلا ذوالفقار.» و جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: یا رسول الله! این مواسات و جوانمردی است که علی علیه السلام آشکار می کند. حضرت فرمود: «انه منی وانا منه»، «او از من است ومن از اویم». جبرئیل گفت: «انا منکما.»، «من هم از شمایم».

در این موقع یک نفر از مشرکان به قصد کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله حمله کرد، مصعب بن

ص: 96

عمیر جلوی او آمد، ابتدا دست راست، و سپس دست چپش قطع گردید و به شهادت رسید، آن مرد مشرک پس از کشتن مصعب به جانب پیامبر صلی الله علیه و آله سنگ پرتاب کرد و پیشانی آن حضرت را شکست و خون جاری شد، عتبة بن ابی وقاص نیزسنگی پرتاب کرد و دندان رسول خدا را شکست، چند نفر دیگر نیز نزدیک شدند و شمشیر بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرود آوردند ولی چون دو زره برتن مبارکش بود شمشیرها کارگر نشدند.

نقل شده است که در این گیرودار هفتاد ضربت شمشیر بر آن حضرت فرود آوردند و خدایش حافظ بود. با این همه زحمت که بدان مظهر رحمت رسید، نفرین بر آن قوم نکرد، بلکه فرمود: «اللهم اغفر لقومی فإنهم لا یعلمون» «بار پروردگارا! قوم مرا ببخش، زیرا آنها نمی دانند». (1)

در این جنگ هفتاد تن از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله شهید شدند. و پیامبر صلی الله علیه و آله امر فرمود کشتگان را جمع کردند و بر آنها نماز خواند و دفنشان کردند و بعضی گفته اند: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: جسد حمزه را با خواهرزاده اش عبدالله بن جحش در یک قبر نهادند، و عبدالله بن عمرو بن حزام پدر جابر را با عمروبن الجموح دریک قبر نهادند و این گونه هر کس با کسی مألوف بود هر دوتن و سه تن را در یک لحد می سپردند و آنان که قرائت قرآن بیشتر کرده بودند به لحد نزدیک تر می نهادند و شهیدان را با همان جامه های خون آلود به خاک سپردند و حضرت حمزه را کفن کرد چون او را برهنه کرده بودند. (2)

روایت شده که قبر عبدالله وعمرو چون در معبر سیل بود وقتی سیلاب آمد و قبر ایشان را خراب کرد، عبدالله را دیدند که دست بر جراحت خویش گذاشته، چون

ص: 97

دست او را برداشتند، خون جاری شد. ناچار دست او را به جای خود گذاشتند.

جابر گفت: بعد از بیست و شش سال پدرم را در قبر بدون تغییر جسد یافتم، گویا در خواب بود و علف حمل (اسپند) که بر روی ساق هایش ریخته بودند تازه بود.

چون پیامبر صلی الله علیه و آله از کار دفن شهدا فارغ شد، راه مدینه را پیش گرفت، به هر قبیله ای که می رسید، مرد و زن بیرون شده بر سلامتی آن حضرت شکر می کردند و کشتگان خود را نادیده می گرفتند.

بیشه، مادر سعد بن معاذ، نزد آن جناب شتافت و در این هنگام پسرش سعد، عنان اسب پیامبر صلی الله علیه و آله را در دست داشت، عرض کرد: یا رسول الله صلی الله علیه و آله ! این مادر من است که به ملازمت می رسد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: مرحبا بها. چون بیشه رسید رسول خدا صلی الله علیه و آله تعزیت فرزندش، عمروبن معاذ را به او گفت، عرض کرد: یا رسول الله صلی الله علیه و آله ! چون تو را به سلامت یافتم، هیچ مصیبت و رنجی بر من سنگینی نکند. آن گاه حضرت دعا کرد که حزن بازماندگانشان برطرف شود و حق تعالی مصیبتشان را عوض و اجر مرحمت فرماید. و به سعد فرمود: جراحت یافتگان قوم خود را بگو که از همراهی من باز ایستند و به منازل خود رفته، به مداوای خویش بپردازند، پس سعد جراحت زدگان را که سی تن بودند اصرار کرد بروند. خود سعد چون حضرت را به خانه رسانید مراجعت کرد. این هنگام کمتر خانه ای بود در مدینه که از آن بانگ ناله و سوگواری بلند نشود، جز از خانه حمزه علیه السلام . پیامبر صلی الله علیه و آله اشک در چشمانش حلقه زد و فرمود: «ولکن حمزة لا بواکی له الیوم»، شهدای احد گریه کننده دارند، اما حمزه گریه کننده ندارد. سعد بن معاذ و أسید بن حضیر که این را شنیدند به زنان انصار گفتند: دیگر بر کشتگان خود نگریید، ابتدا بروید نزد حضرت فاطمه علیها السلام و او را در گریستن بر حمزه همراهی کنید آنگاه برکشتگان خود گریه کنید. زنان نیز چنان کردند، چون پیامبر صلی الله علیه و آله با صدای گریه و شیون ایشان را شنید فرمود: برگردید خدا شما را رحمت کند، همانا مواسات کردید، و از آن روز مقر شد هر مصیبتی بر اهل مدینه واقع

ص: 98

شود اول بر حمزه نوحه کنند آنگاه برای خود.

سید بن طاوس روایت کرده است که چون حضرت امیر علیه السلام از جنگ احد مراجعت کرد هشتاد جراحت به بدن مبارک آن حضرت رسیده بود که فتیله داخل آنها می شد، پس حضرت رسول به دیدار امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و آن حضرت خوابیده بود، چون رسول خدا او را دید گریست و فرمود: کسی که در راه خدا این سختی را تحمل کند بر خدا است که ثواب بی نهایت او را کرامت فرماید، آنگاه حضرت امیر علیه السلام گریست و عرض کرد: خدا را شکر می کنم که از شما مفارقت نکردم و پشت به جنگ نکردم و نگریختم ولی محزونم که چرا به سعادت شهادت نرسیدم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ان شاء الله به موقع خود به فیض شهادت خواهی رسید.

نقل است که در این جنگ هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در محاصره مشرکان قرار گرفت، به آن حضرت ندا داده شد که:

ناد علیا مظهرالعجائب * تجده عونا لک فی النوائب

کل غم و هم سینجلی * بولایتک یا علی و یا علی و یا علی (1)

صدا بزن علی را، او مظهر العجائب است، می یابی او را مدد کننده در سختیها.

هر غم وهمی به زودی برطرف می شود، به سبب ولایت تو یا علی و یا علی و یا علی.

شیر بیشه ی ابداع، سر زبیشه بیرون کرد * عقل پیر را از بیم، دل دونیم و مجنون کرد

بیرق ضلالت را سرنگون و وارون کرد * رایت هدایت را برفراز گردون کرد

چهره حقیقت را همچو لاله گلگون کرد

داده گلشن دین را جویبار تیغش آب * لاله زار یاسین را کرده خرم و شاداب

شمع بزم آیین را کرده مهر عالم تاب * داده داد تمکین را روز خیبر و احزاب

در أحد فداکاری از شماره افزون کرد

ص: 99

بازوی قویمندش بس که داد قوت داد * در حرم خداوندش افسر فتوت داد

با حبیب دلبندش رتبه اخؤت داد * همچونی بهر بندش نغمه نبوت داد

در حرم جهانی را، مست خویش و مفتون کرد

در برابر اصنام، دا حق پرستی داد * تا به پیکر اسلام داد روح و هستی داد

کو زبان که تا گویم دست و تیغ او چون کرد

برق تیغ خونریزش بر سران عالم زد * شعله شرر بیزش بر روان اعظم زد

تا صراط ایمان را مستقیم و موزون کرد

یادآوری: شکستی که در این جنگ به مسلمانان رسید نتیجه بی انضباطی اندکی از سربازان اسلام و عدم دقت در اجرای دستور نظامی پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که اطاعت از فرمانده خود عبدالله بن جبیر نکردند و به طمع غنیمت سنگر خود را ترک و به دشمن میدان و فرصت دادند و در عین حال تجربه تلخی برای آنان بود که بعدها برای ایشان مورد عبرت قرارگرفت وآیه شریفه ذیل نیز به این موضوع اشاره دارد:

«وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ » (آل عمران /152)؛ خداوند وعده خود را به شما (در پیروزی برکفار، در جنگ احد) تحقق بخشید، در آن هنگام مشرکان را به خواست خدا، به قتل رساندید، تا این که سست شدید و در کار خود به نزاع پرداختید، و بعد از آن که آنچه را دوست می داشتید به شما نشان داد ( پیروزی بر دشمن را دیدید) نافرمانی کردید، بعضی از شما خواهان دنیا بودند، و بعضی خواهان آخرت، سپس خداوند شما را از دشمن منصرف کرد و به خاطر فرار، پیروزی شما به شکست انجامید) تا شما را آزمایش کند، و خدا شما را بخشید، و او نسبت به مؤمنان، صاحب فضل و

ص: 100

بخشش است . (1)

وحشی وقت را از دست نداد، حربه خود را به طرف او پرتاب کرد آن شمشیر بر پهلوی حضرت حمزه وارد آمد و تا نزدیک ناف آن جناب را شکافت، به طوری که دیگر توان حرکت نداشت، وحشی نزدیک آمد و پهلوی او را شکافت و جگر نازنینش را بیرون آورد و برای هند برد. هند از شدت غضب آن جگر را در دهان گذاشت و خواست آن را بجود که خداوند آن را در دهان هند محکم نمود به طوری که دندان آن ملعونه در آن فرو نرفت، لذا آن را بر زمین انداخت.

وحشی هند را به بالین حمزه آورد و آن ملعونه انگشتها و گوش حمزه را برید، و در ریسمان کشید و به گردن آویخت و با خنجر، دست و پای حضرت حمزه را جدا کرد و چون خبر به شوهر او ابوسفیان رسید او هم به بالین حمزه آمد و با ته نیزه که در ست داشت به دهان حضرت حمزه زد و گفت: عذاب خود را بچش، زیرا تو خود را از ما بیگانه نمودی، و به محمد ایمان آوردی، شخصی که او را «حلیس» می گفتند، چون رفتار ابوسفیان را دید او را سرزنش کرد که تو خود را بزرگ این قوم میدانی، از شخص بزرگ دور است که با جنازه ای چنین کند، ابوسفیان شرمنده شد و به او گفت: این کار خطایی بود، آن را کتمان کن و به کسی مگو.

چون جنگ احد خاتمه یافت، حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند: آیا کسی از حال عمویم حمزه اطلاع دارد؟ حرث بن صمه عرض کرد: آری یا رسول الله صلی الله علیه و آله من از جایی که او جنگ می کرد اطلاع دارم، و به آن سمت روانه شد، چون رسید و حال حمزه را مشاهده نمود، خجالت کشید پیامبر صلی الله علیه و آله را خبر دهد، لذا در کنار جنازه حمزه نشست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت امیر علیه السلام فرمود: از عمویم حمزه برای من خبر بیاور.

علی علیه السلام نیز چون به بالین حمزه آمد و حال او را مشاهده نمود او هم در کنار بدن حمزه نشست. خود پیامبر صلی الله علیه و آله به طلب حمزه حرکت کرد تا این که به بالین حمزه رسید و چون حال او را مشاهده نمود گریه زیادی کرد، و فرمود صلی الله علیه و آله: «والله ما وقفت موقفا قط أغیظ علی من هذا المکان.» «به خدا قسم هرگز جایی نایستاده بودم

ص: 102

که بر من سخت تر از این مکان باشد» در این موقع مسلمانان گفتند: اگر خداوند ما را بر قریش مسلط نمود هفتاد نفر از آنها را در عوض حمزه مثله می کنیم.

جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد.

«وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ » (نحل /126)؛ اگر خواستید تلافی نمایید به مقدار آنچه بر شما از دشمن وارد آمده تلافی کنید و چنانچه صبر نمایید برای شما بهتر است. پس صبر کنید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: صبر می کنیم. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله عبای خود را بر روی بدن حضرت حمزه انداخت ولی چون عبا را بر سر حمزه کشیدند پاهای او از زیر عبا بیرون آمد و چون بر پاهای او کشیدند سر حمزه ظاهر شد، لذا عبا را بر سر حمزه افکندند و از علف صحرا، پاهای حمزه را پوشاندند. چون در مدینه شایع شد که پیامبر صلی الله علیه و آله کشته شد، لذا زنان مدینه با پای برهنه به طرف احد دویدند.

حضرت زهرا علیها السلام با چشم گریان به محضر پدر مشرف شد و چون صورت آن حضرت را پر از خون دید، فرمود:غضب خدا سخت خواهد بود بر کسانی که خون بر روی پیامبر صلی الله علیه و آله جاری نموده اند. و خون از صورت پیامبر صلی الله علیه و آله پاک کرد، حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: آب بیاور تا صورت خود را شستشو نمایم، علی علیه السلام آب آورد و حضرت صورت خود را شست .

زینب بنت جحش چون حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:صبر کن. عرض کرد: برای چه کسی؟ فرمود: برای برادرت. گفت: « إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ »، شهادت او را گوارا باد، باز حضرت به او فرمود: صبر کن، عرض کرد: برای چه کسی؟ فرمود: برای عمویت حمزه، گفت: « إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ »، گوارا باد او را شربت شهادت، باز حضرت به او فرمودند: صبر کن، عرض کرد: برای چه کسی؟ فرمود: برای شوهرت مصعب بن عمیر، گفت: «واحزنا». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: شوهر را منزلتی است نزد زن که هیچ کس را چنین منزلتی نیست. و فرمودند:

ص: 103

زینب کلمه «واحزنا» بر زبان جاری کرد برای آنکه یاد بچه های تیم خود افتاد.

زنی از بنی نجار خود را به احد رساند و هراسان از هر سوسراغ پیامبر صلی الله علیه و آله را گرفت. به او گفتند: پدر و شوهر و برادرت شهید شدند، اعتنا نکرد و گفت: ای مردم راه دهید تا اینکه چشم من به جمال پیامبر صلی الله علیه و آله بیفتد، مردم راه دادند، چون خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و آن حضرت را سالم دید، عرض کرد: یا رسول الله صلی الله علیه و آله ، چون شما سالم هستید تمام مصیباتی که بر من وارد آمده سهل است و به مدینه بازگشت.

صفیه دختر عبدالمطلب خواهر حضرت حمزه چون نزدیک احد رسید، به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر دادند که صفیه می آید، حضرت رسول صلی الله علیه و آله به پسر او زبیر فرمود: برو مادر خود را برگردان که جنازه برادرش را نبیند، زبیر نزد مادرش آمد و گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود، برگرد، صفیه گفت: به من خبر داده اند که بدن برادرم را مثله (قطعه قطعه کرده اند و من تا او را نبینم بر نمی گردم. ولی در راه خدا هرچه بر سرم آید ان شاء الله صبر خواهم نمود.

چون زبیر سخنان او را حضور پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد، آن حضرت اجازه داد صفیه به دیدن جنازه حضرت حمزه بیاید، چون صفیه آمد و نظرش بر بدن برادر افتاد، گفت: إنا لله وإنا إلیه راجعون» و دو رکعت نماز خواند و طلب آمرزش نمود و برگشت .

پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد بدن شهدای احد را آوردند و در کنار بدن حمزه گذاشتند و بر آنها نماز خواند، و بر جنازه حمزه هفتاد و پنج تکبیر گفت. و چون بدن حمزه را برهنه کرده بودند، رسول خدا صلی الله علیه و آله بر بدن او پوشاند، ولی سایر شهدا را با همان لباس خون آلود دفن کردند.

فضائل حضرت حمزه علیه السلام

در سفینة البحار از حضرت صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: چون علی علیه السلام وارد محشر گردد، از دو طرف او جناب جعفر و حمزه و در عقب سر او زهرا علیها السلام و از

ص: 104

جلوی آن حضرت حسن و حسین علیهما السلام روان باشند.

نیز از حضرت صادق علیه السلام سؤال شد، با اینکه حسین علیه السلام سیدالشهدا است، چرا حضرت حمزه را هم سیدالشهدا گویند؟ فرمودند: حمزه، سیدالشهدای غیر معصومین است و حسین علیه السلام السید الشهدای جمیع اهل بیت علیهم السلام است.

نیز نقل شده که: در قیامت پرچم حمد به دست حضرت امیر علیه السلام و پرچم تکبیر به دست حمزه علیه السلام و پرچم تسبیح به دست جعفر طیار علیه السلام است.

نیز از امام محمد باقر علیه السلام از نقل شده که فرمودند: بر قائمه عرش نوشته شده: «إن حمزة اسد الله و أسد رسول الله و سید الشهداء» به درستی که حمزه شیر خدا و شیر رسول خدا صلی الله علیه و آله و آقای شهدا است.

نیز از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: آیه شریفه فی بیوت أذن الله أن رفتم و آیه رجال الهیهم تجار درباره خانواده محمد و آل او نازل شده که آنها علی و فاطمه و حسن و حسین و حمزه و جعفر علیهم السلام می باشند. (1)

زیارت حضرت حمزه: از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: «من زارنی و لم یزر قبر عمی حمزة فقد جفانی» (کسی که مرا زیارت کند و عمویم حمزه را زیارت نکند به من جفا کرده است).

طرف احد برود، همسرش (تازه عروس دامن) او را گرفت و گفت: صبر کن تا من چند نفر را حاضر کنم که مطلبی دارم، حنظله صبر کرد، آن زن چهار نفر را حاضر کرد و به حنظله گفت: پیش آنها اقرار کن که ما امر زناشوئی را انجام دادیم، حنظله به آن مطلب اعتراف کرد و چون از زن (نو عروس سبب این عمل را پرسیدند گفت: شب گذشته خواب دیدم حنظله به آسمان پرواز نمود، دانستم که او امروز شهید می شود.

چون حنظله برای رسیدن به جنگ عجله داشت مجال غسل پیدا نکرد و با حال جنابت به احد آمد و ابوسفیان را دید که در میان میدان مشغول فریاد زدن و تشویق مردم به جنگ است. لذا بر او حمله کرد و شمشیری بر اسب او زد که ابوسفیان روی زمین افتاد و صدا زد مرا از دست حنظله نجات دهید، کفار دور او را گرفتند و او را شهید نمودند. پس از خاتمه جنگ، جنازه حنظله را حضور پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند، دیدند بدن او به خون آلوده نیست، مثل اینکه او را غسل داده باشند، علت آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال نمودند، حضرت فرمود: دیدم ملائکه را که بین آسمان و زمین حنظله را با آب زمزم غسل می دادند، چون او جنب شهید شده بود. «لذا معروف به حنظله غسیل الملائکه گردید». (1)

2- عمرو بن جموح: وی اعرج (از ناحیه پا معلول بود و چهار پسر خود را به جنگ فرستاد، خود نیز مهیا شد که به طرف احد برود، رفقایش به او گفتند: تو ناتوانی و خدا در قرآن فرموده است: بر شخص عاجز تکلیف نیست. علاوه اینکه چهار پسر تو با پیامبر صلی الله علیه و آله در جبهه شرکت نموده اند. عمرو فرمود: خوش به حال پسران من که به طرف بهشت رهسپارند، خوب است من هم خود را در ریاض جنان به آنها برسانم، همسر عمرو گفت: موقعی که عمرو می خواست از خانه بیرون

ص: 106

رود، لرزه بر اندام او افتاد، و به خدا عرض کرد: خدایا مرا به اهل خانه ام برمگردان «اللهم لاتردنی إلی أهلی» و خود را در احد حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رساند و عرض کرد: فامیل من می خواستند مرا به خاطر ناتوانی ام برگردانند، ولی امید من از خدا چنان است که با این پای عاجزم، مرا از بهشت محروم نسازد. حضرت به او فرمود: با این حالی که داری خدا از تو جهاد نخواسته است، و پسران او آمدند او را برگردانند، قبول نکرد. و گفت یا رسول الله صلی الله علیه و آله ! جنگ بر من حرام است یا واجب نیست؟ فرمود: حرام نیست، گفت الحمدلله ، پس می توانم جنگ کنم، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: او را رها کنید شاید خدا شهادت را روزی او گرداند، عمرو به میدان رفت و جهاد کرد تا شهید شد. (1)

3- مخیریق یهودی: وی که از دانشمندان و رؤسای دینی یهودی های مدینه بود، چون شنید که در جنگ احد امر بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سخت شده است. به یهودی های مدینه گفت: «والله انکم لتعلمون أن محمد صلی الله علیه و آله و نبی و إن نصره علیکم حق.» «قسم به خدا شما می دانید محمد پیامبر صلی الله علیه و آله خدا است و یاری او بر شما واجب است». و شمشیر خود را برداشت و به یهود گفت: اگر من کشته شدم تمام اموالم مال محمد صلی الله علیه و آله است، هرجا می خواهد صرف نماید، هرچه یهودی ها به او گفتند: امروز روز شنبه است و کار بر ما روا نیست، گوش نداد و خود را به احد رسانید و در راه اسلام شهید شد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: مخیریق بهترین یهودی های مدینه بود. (2)

آری، مخیریق یهودی حتی یک نماز هم نخواند ولی بهشتی شد، اما ما چطور؟ نکند خدای ناکرده سالها نماز بخوانیم و سرانجام سر از جهنم در آوریم.

ص: 107

ضمنا پس از مدتی که از دفن شهدای احد گذشته بود، سیل آمد و قبرهای بعضی از آنها را خراب کرد، بدن بعضی از شهدای احد آشکار گردید، بدن یکی از شهدا را دیدند که ابدا تغییر نکرده، و چون در صورت آن شخص ضربتی وارد آمده بود، دیدند دست خود را به پیشانی گذاشته است، چون دست او را از پیشانی اش جدا نمودند، خون جاری شد. دست او را دو مرتبه بر پیشانی اش گذاشتند، خون قطع گردید.

نیز معاویه خواست از احد قناتی عبور دهد، به قبر عمرو بن جموح برخورد کردند، دیدند بدنش تازه است و گویا تازه دفن شده و چون ضربتی بر پای او وارد آمده بود خون جاری شد.

از جابر نیز نقل شده که چهل و شش سال بعد از دفن پدرش در احد چون قبر او را سیل خراب نمود، دید گویا پدرش در قبر خواب است و ابدأ خاک در او اثر نکرده و کفن او مثل روز اول است و روی پاهای او که علف ریخته بودند، هنوز علفها سبز است. (1)

در پایان، از خداوند سبحان می خواهیم توفیق زیارت آن بزرگواران را به همه مؤمنان مرحمت فرماید تا از نزدیک عرض کنیم: «السلام علیکم أیها الشهداء المؤمنون السلام علیکم یا اهل بیت الإیمان و التوحید السلام علیکم یا أنصار دین الله و أنصار رسوله علیه و آله السلام سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار فعلیکم سلام الله ورحمه و برکاته».

ساکن بودند و در فرصت های مناسب، مسلمانان را اذیت می کردند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قلعه آنان رسید، هنگامی که آن حضرت را دیدند اظهار خوشحالی کرده، عرض کردند چه می شود به قلعه ما وارد و مهمان ما باشید، رسول خدا صلی الله علیه و آله ورود به قلعه را صلاح ندید و بیرون قلعه، پشت دیوار نشست، یهود با هم توافق کردند که یک نفربر بام برود وسنگی بر سر پیامبر صلی الله علیه و آله بغلطاند و او را از بین ببرد.

جبرئیل این توطئه را به اطلاع پیامبر صلی الله علیه و آله رساند. و آن حضرت از آن مکان برخاست و دستور داد خیمه اش را در نقطه دوردستی برپا کنند.

همین که شب شد مردی از بنی نضیر تیری به سوی خیمه آن حضرت انداخت، و آن تیر به خیمه اصابت کرد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور داد خیمه اش را از آن جا به دامنه کوهی منتقل کنند، و مهاجران و انصارگرد خیمه آن حضرت پرده زدند، چون تاریکی شب همه جا را فرا گرفت امیر المؤمنین علیه السلام را نیافتند، مردم عرض کردند: ای رسول خدا! علی را نمی بینیم ؟ فرمود: گمان دارم دنبال اصلاح کار شما رفته است.

طولی نکشید که علی علیه السلام با سر بریده همان مرد یهودی - که تیر به سوی خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله رها کرده بود و نامش عزور بود بازگشت، و آن سر را پیش آن حضرت گذاشت، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی! چه کردی؟ عرض کرد: من دیدم این خبیث، مرد بیباک و دلاوری است، پس در کمینش نشستم و با خود گفتم: چه چیز در این تاریکی شب او را چنین بیباک کرده جز این که می خواهد دستبرد و شبیخونی به ما بزند؟ ناگاه دیدم که شمشیر برهنه ای در دست دارد و با ممه تن از یهود پیش می آید، به او حمله کرده و او را کشتم و دیگران که همراهش بودند گریختند، و هنوز چندان دور نشده اند، چند نفر با من بفرست که امید است به آنها دست یابیم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله ده نفر همراه امیرالمؤمنین علیه السلام فرستاد که از آن جمله ابودجانه و سهل بن حنیف بودند، و پیش از آن که یهود به قلعه پناه ببرند به ایشان رسیده، و

ص: 109

آنان را کشتند.

از این جنگ و مبارزه شبانه، ترس و خوفی بزرگ در دل یهود جای گرفت و ناچار تصمیم گرفتند از قلعه خارج و تسلیم امر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شوند. لذا شخصی را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستاده، امان خواستند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اجازه داد اموال خود را بر شتران حمل کنند و از اطراف مدینه کوچ کنند.

یهود اموال خود را برداشته و هنگام خارج شدن از قلعه، از باب این که خانه هایشان دست مسلمانان نیفتد، خانه های خویش را به دست خود خراب کردند.

خداوند سبحان داستان این جنگ و اتفاقی که افتاد، در سوره مبارکه حشر بیان فرموده است.

«هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ » (حشر/2)؛ او کسی است که کافران اهل کتاب را در اولین برخورد با مسلمانان از خانه هایشان بیرون راند، شما مسلمانان گمان نمی کردید آنان خارج شوند، و خودشان نیز گمان می کردند که دژها و قلعه های محکمشان آنها را از عذاب خدا مانع می شود، اما خداوند از آنجا که گمان نمی کردند به سراغشان آمد و در دلهایشان ترس و وحشت انداخت به گونه ای که خانه های خود را با دست خویش و با دست مؤمنان ویران کردند، پس عبرت بگیرید ای صاحبان چشم و بینایی!

اعلام داشتند، بزرگان قریش از این فرصت استفاده کرده و از پیشنهاد آنان استقبال کرده، در نتیجه کلیه قبایل بت پرست مگه به همدستی طوایف یهود در سال پنجم هجری بسیج عمومی کرده و با تعداد ده هزار نفر به فرماندهی ابوسفیان و دستیاری گروهی از یهود برای کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله متوجه مدینه شدند.

چون این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید مسلمانان را جمع کرد و برای دفاع در مقابل مهاجمان به مشورت پرداخت، سلمان فارسی پیشنهاد کرد که اطراف مدینه را خندق بکنند و موانع مصنوعی در آن جا به وجود آورند تا عبور دشمن از آن سخت و ناممکن باشد، رسول اکرم صلی الله علیه و آله پیشنهاد سلمان را پذیرفت و دستور داد فورا برای حفر خندق آماده شوند، مسلمانان مشغول حفر خندق شده، خود حضرت رسول صلی الله علیه و آله نیز مانند دیگران به حفر خندق اشتغال داشت.

پیش از رسیدن سپاه مهاجم خندق آماده شد و هنگامی که مشرکان نزدیک خندق رسیدند از مشاهده آن متعجب شدند، زیرا این نوع وسیله دفاع در حجاز سابقه نداشت، بدین جهت گفتند: «والله إن هذه لمکیدة ما کانت العرب تکیدها»، «به خدا سوگند! این حیله عرب نیست و عرب چنین حیله ای به کار نبندد).

مسلمانان هم که تعدادشان در حدود سه هزار نفر بود در آن طرف خندق اردو زدند، چند روز دو سپاه در طرفین خندق روبروی هم بودند و گاهی به هم سنگ و تیر می انداختند، بالأخره عمروبن عبدود با چند نفر دیگر از تنگ ترین جای خندق خود را به طرف دیگر آن رسانیدند.

عمرو به محض ورود، مبارز خواست، وقتی صدای خشن و رعب انگیز عمرو در فضای اردوگاه مسلمانان طنین انداز شد، نبضها از حرکت ایستاد و رنگ از چهره همگان پرید! زیرا عمرو را همه می شناختند، او فارس یلیل واز شجاعان نامی عرب بود و در تمام عربستان نظیر و مانند نداشت، او قهرمان کهنسال ورزیده و جنگدیده بود و به تنهایی با هزار نفر مقابل شمرده می شد. و برای بار دوم فریاد «هل من مبارز»

ص: 111

عمرو پرده گوش مسلمانان را مرتعش ساخت.

در این هنگام یک سکوت و حیرت، توأم با ترس و وحشت بر تمام لشگر مدینه حکم فرما بود و کسی جرات تکلم و اظهار وجود نداشت. عمرو می گفت: شما می گویید هر کس از ما کشته شود به بهشت می رود. آیا در میان شما داوطلب بهشت وجود ندارد؟

سرانجام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سکوت را شکست و فرمود: کیست که شر این بت پرست را از سر ملت اسلام بردارد؟ نفسها در سینه حبس بود و از کسی صدایی برنیامد، امیرالمؤمنین علیه السلام بپاخاست و عرض کرد: من یا رسول الله صلی الله علیه و آله ! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تأمل کن شاید داوطلب دیگری پیدا شود، ولی هیچ کس حریف این قهرمان عرب نبود. نبی اکرم صلی الله علیه و آله سؤال خود را تکرار فرمود. باز امیرالمؤمنین علیه السلام پاسخگوی این دعوت گردید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! این عمروبن عبدود است. علی علیه السلام عرض کرد: من هم علی بن ابی طالبم.

پیمبر سرودش که عمرو است * این که دست پلی آخته زآستین

علی گفت ای شاه این منم * که یک بیشه شیر است در جوشنم

رسول خدا صلی الله علیه و آله عمامه بر سر امیرالمؤمنین علیه السلام و شمشیر برکمر او بست و فرمود: برو خدا نگهدارت. سپس سر به آسمان بلند کرد و با حالت رقت گفت: خدایا ! پسر عم مرا در میدان جنگ تنها مگذار. از سویی عمرو رجز می خواند و مسلمانان را به مبارزه می طلبید و می گفت:

ولقد بححت من النداء بجمعکم هل من مبارز * و وقفت إذ جبن المشجع موقف البطل المناجز

وکذاک إنی لم أزل متسترعا نخو الهزاهز * ان الشجاعة فی الفتی والجود من خیر الغرائز

ص: 112

از بس به شما ندا دادم و مبارز طلبیدم گلویم گرفت و قهرمانانه ایستادم در جایی که مردم شجاع آن جا می ترسند. و این چنین من همیشه به سوی بلاها و فتنه ها با سرعت می روم زیرا شجاعت وجود در جوانمرد از بهترین غریزه ها است.

در این هنگام امیرالمؤمنین علیه السلام چون شیر خشمگینی که برای صید از کمین جستن کند به سرعت آهنگ عمرو کرد و رجز او را از روی ادب علمی (یعنی مناسب وهماهنگ رجزاو) چنین پاسخ داد:

لا تعجلن فقد اتاک مجیب صوتک غیر عاجز * ذونیة وبصیرة والصدق منجی کل فائز

إنی لأرجو ان أقیم علیک نائحة الجنائز * من ضربة نجلاء یبقی ذکرها بعد الهزاهر (1)

ای عمرو! زیاد درکار جنگ عجله مکن، زیرا جواب گوی آواز تو به سوی تو آمده است که برای مبارزه با تو عاجز نیست بلکه دارای حسن نیت و بصیرت در راه حق است- وصدق و راستی نجات دهنده هر رستگاری است - من امیدوارم که زنان نوحه سرا را بر جنازه تو بنشانم - از ضربت شکافنده ای که یاد آن بعد از جنگ ها باقی بماند.

عمرو که خود را از شجاعان نامی و مبرز عرب می دانست با دیده حقارت به حضرت امیر علیه السلام نگریست و گفت: آیا جز تو کسی داوطلب نبود؟ من با پدرت ابوطالب آشنا و دوست بودم، نمی خواهم تو را در پنجه خود چون مرغ بال و پر شکسته ای در حال جان دادن ببینم، مگر نمی دانی که من «عمرو عبدود» فارس یلیل و قهرمان نیرومند عرب هستم؟

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: من تو را ابتدا به توحید و اسلام دعوت می کنم و اگر هم

ص: 113

نپذیری از همین راه که آمده ای برگرد و از جنگ با پیامبر صلی الله علیه و آله درگذر.

عمرو گفت: من از روش آباء و اجداد خود (بت پرستی) دست برنمی دارم، و اگر بدون جنگ نیز برگردم مورد استهزای زنان قریش واقع می شوم، حضرت امیر علیه السلام فرمود: در این صورت از اسب پیاده شوتا بجنگیم، من دوست دارم تو را در راه خدا کشته باشم.

عمرو برآشفت و از اسب پیاده شد و اسب خود را پی کرد و چون در برابر امیرالمؤمنین علیه السلام ایستاد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «برز الایمان کله إلی الشرک کله.» تمامی ایمان با تمامی کفر به مبارزه برخاسته است.)

حقیقت امر نیز همین بود. علی علیه السلام ایمان محض، بلکه کل ایمان بود. و اگر در آن روز علی علیه السلام نبود، نامی از اسلام و احدی از مسلمانان نمی ماند، عمرو نیز نماینده شرک وکفر بود و چشم و چراغ قریش به شمار می آمد.

بالاخره آن دو مبارز چنان به هم درافتادند که گرد و غبار در اطرافشان بلند شد و نیروهای دو طرف نتوانستند آنان را به خوبی مشاهده کنند، در این گیر و دار دو ضربت رد و بدل شد، عمرو شمشیری بر امیرالمؤمنین علیه السلام زد که سپر آن حضرت را دو نیمه کرد و به سر مبارکش آسیب رسانید ولی آن حضرت با نیرومندی خود چنان ضربتی به عمرو فرود آورد که او را به خاک هلاکت افکند و بانگ تکبیر برآورد، از صدای تکبیر علی علیه السلام بر همگان معلوم شد که عمرو به قتل رسیده و با کشته شدن او شکست قریش حتمی خواهد بود. چنان که خواهر عمرو دراین مورد ضمن ابیاتی چنین گوید:

اسدان فی ضیق المکر تصاولا * وکلاهما کفو کریم باسل

فاذهب علی فما ظفرت بمثله * قول سدید لیس فیه تحامل

ص: 114

ذلت قریش بعد مقتل فارس * فالذل مهلکها و خزی شامل (1)

علی وعمرودوشیر دلاور بودند که در تنگنای معرکه به یکدیگر حمله ور شدند و هردو همتایان بزرگوار و دلیری بودند. ای علی! برو که تاکنون به کسی مانند عمرو بن عبدود چیره نگشته بودی و (این ادعای من) سخنی است محکم و درست و در آن تکلف واغراق نیست.

رومی نشد از سر علی کس آگاه *زیراکه نشد کس آگه از سر اله

یک ممکن و این همه صفات واجب * لاحول ولاقوة الا بالله

پس از کشته شدن عمرو بن عبدود مشرکان و قریش خوار شدند و هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام سر عمرو را به حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اکرم آورد، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین.» «ارزش ضربت علی علیه السلام در روز خندق از عبادت جن وانس برتر است.»

و بعضی نوشته اند که فرمود: «الضربة علی لعمروبن عبدود افضل من عمل امتی الی یوم القیامة.» (2) «براستی ضربت علی علیه السلام بر عمر بن عبدود، از عمل امت من تا روز قیامت برتر است.»

زیرا شمشیر علی علیه السلام بود که عمرو بن عبدود را به هلاکت رساند و اسلام نوبنیاد را از شر مشرکان رهایی بخشید. و اگر در آن روز علی علیه السلام نبود عمرو به تنهایی کافی بود که مسلمانان را تار و مار کرده و چنان که خودش می گفت، نام اسلام را از صفحه تاریخ براندازد.

بنابراین، عبادات مسلمانان تا روز قیامت در گرو همان ضربت سیف اللهی است که موجب قتل عمرو بن عبدود و گریختن عکرمه و چند تن دیگر گردید که

ص: 115

همراه عمرو بدین سوی خندق آمده بودند و با کشته شدن عمرو و فرار همراهانش دهشت و هراس میان مشرکان افتاد و روحیه آنان را به کلی متزلزل کرد.

یادآوری : علامه مجلسی در عین الحیات نقل کرده: «بعد از آنکه حضرت امیر علیه السلام عمرو بن عبدود را بخاک انداخت، در کشتن او عجله نکرد و مقداری صبر نمود، پیامبر صلی الله علیه و آله علت تأخیر در قتل او را پرسید؟ عرض کرد: عمرو به من اهانت و بی ادبی کرد، صبر کردم تا خشمم فرو نشست و نیت خود را خالص نموده و فقط برای خدا او را به قتل رساندم» . مولوی گفته است:

از علی آموز اخلاص عمل * شیر حق را دان منه از دغل

درغزا بر پهلوانی دست یافت * زود شمشیری برآورد و شتافت

او خدوانداخت بر روی علی * افتخارهرنبی وهرولی

او خدو زد بر رخی که روی ماه *سجده آرد پیش او در سجده گاه

در زمان انداخت شمشیر آن علی * کرد او اندرغزایش کاهلی

گشت حیران آن مبارز زین عمل * وز نمودن عفو و رحمت بی محل

گفت برمن تیغ تیز افراشتی * از چه افکندی مرا بگذاشتی

آن چه دیدی بهتر از پیکار من * تا شدستی سست در اشکار من

راز بگشا ای علی مرتضی * ای پس از سوء القضاء، حسن

گفت من تیغ از پی حق می زنم * بنده حقم نه مامور تنم

شیر حقم، نیستم شیرهوا * فعل من بردین من باشد گواه

چون درآمد در میان غیر خدا * تیغ را اندر میان کردن، سزا

در حیات القلوب است که حضرت امیر علیه السلام زره و لباس عمرو بن عبدود را از تنش بیرون نیاورد، عمر بن خطاب گفت: «ای علی! چرا زره و لباس عمرو را

ص: 116

نیاوردی؟ و حال آنکه در عرب زرهی با ارزشتر از زره عمرو وجود ندارد. آن حضرت فرمود: نخواستم او را برهنه بگذارم.

چون جنگ پایان یافت، خواهر عمرو بن عبدود نزد جنازه برادرش حاضر شد، دید سلاح جنگ و لباس از تن عمرو بیرون نکرده اند، پی برد که او را مرد کریم و بزرگواری کشته است، گفت: عمرو را نکشته است جز هم سنگ و هم شأن بزرگ، سپس سؤال کرد: کشنده برادر من چه کسی بوده است؟ گفتند: علی بن ابی طالب علیه السلام، در همان حال این دو شعر را انشاد کرد.

لوکان قاتل عمرو غیر قاتله * لکنت آبکی علیه آخر الأبد

لکن قاتله من لایعاب به * من کان یدعی أبوه بیضة البلد (1)

اگر قاتل برادر من، غیر از علی بن ابی طالب بود، تا ابد بر او گریه می کردم. لکن قاتل اوشخصیتی بی مانند است، او کسی است که پدرش بزرگ مکه بود.

در این جنگ شش تن از انصار شهید و جماعتی از کفار به هلاکت رسیدند. و خدای تعالی بادی سخت در لشکرگاه کفار انداخت و خیمه ها و دیگدان ها را سرنگون ساخت و فرشتگان طناب خیمه های آنان را می بریدند و میخ های خیام را می کندند، چنان که از کثرت هول و هیبت، کفار را جز فرار چاره نماند، اسب ها لجام خود را گسیخته به هر سو فرار می کردند و باد، سنگ و شن به خیمه های آنها فرومی ریخت. ابوسفیان از شدت خوف و ترس بر شتر خود سوار شد و قبل از این که زانوی شتر را باز کند، به شتر نهیب زد، شتر با زانوی بسته بلند شد، ابوسفیان از پشت شتر افتاد و زانوی شتر را باز کرد و همه لشگر در تاریکی شب فرار کردند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دیگر قریش به جنگ ما نیایند و ما به جانب آنان خواهیم رفت، ان شاء الله .

ص: 117

شیخ مفید رحمة الله در ارشاد نقل کرده که ربیعه سعدی گوید: نزد حذیفة بن یمان (یکی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله ) رفتم و بدو گفتم: ای ابا عبدالله ! ما در فضائل علی علیه السلام و منقبت های او گفتگو می کنیم و اهل بصره می گویند: شما درباره علی علیه السلام از اندازه می گذرید، آیا تو در فضیلت او برای من حدیثی داری که بیان کنی؟ حذیفه گفت: ای ربیعه ! چه از من می پرسی؟ سوگند به آن که جانم به دست او است اگر تمامی کردار یاران پیامبر صلی الله علیه و آله را از آن روزی که آن حضرت به پیامبری برانگیخته شد تا به امروز در یک کفه ترازو بگذارند، و کردار علی علیه السلام را به تنهایی به که دیگر نهند، هر آینه کردار علی علیه السلام به تمامی آن کردارها بچربد؟ ربیعه گفت: این سخنی است که روی آن نمی شود تکیه کرد و کسی آن را نمی پذیرد؟ حذیفه گفت: ای فرومایه ! چگونه پذیرفته نشود؟ ابوبکروعمرو حذیفه و سایریاران پیامبر صلی الله علیه و آله کجا بودند در آن روزکه عمرو بن عبدود مبارز طلبید، و همه مردم از ترس او باز ایستادند جز علی علیه السلام تنها علی علیه السلام بود که به جنگ او رفت و خداوند به دست توانای او عمرو را کشت!؟ سوگند بدان که جان حذیفه به دست او است، اجروثواب کردار علی در آن روز، از کرداریاران و پیروان محمد صلی الله علیه و آله تا روز رستاخیز بزرگتر است.

ویونس بن بکر از محمد بن اسحاق روایت کرده که چون علی علیه السلام عمروبن عبدود را کشت، با روی شکفته به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد. عمربن خطاب گفت: ای علی! چرا زره عمرو را که در میان عرب مانندش نیست از تنش بیرون نیاوردی؟ امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: من شرم داشتم بدن او را برهنه کنم.

همچنین نقل کرده است که: چون علی علیه السلام عمرو بن عبدود را کشت، سرش را بریده و آن را پیش روی پیامبر صلی الله علیه و آله به زمین انداخت، پس ابوبکر و عمر برخاستند و سر مبارک علی علیه السلام را بوسه زدند.

نیز علی بن حکیم اودی گوید: از ابوبکر بن عیاش شنیدم که می گفت: به راستی علی ضربتی زد که در اسلام ضربتی از آن بزرگتر و بهتر نبود و آن ضربتی بود که به

ص: 118

عمرو بن عبدود زد، وضربتی نیز بدان حضرت زدند که به راستی ضربتی شوم تر از آن نبود، و آن ضربت ابن ملجم لعنة الله علیه بود.

خداوند متعال در باره همین جنگ و در مقام توبیخ و سرزنش گروهی مسلمان نما، وسست عنصر، وترسو ومنافق که در صحنه نبرد حاضر بودند و پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله را ندادند این آیات را فرو فرستاد.

«إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيدًا » «وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا » (احزاب/10، 11 و12)؛ به خاطر بیاورید زمانی را که آنها (مشرکان) از سمت بالا و پایین (شهر) شما وارد شدند، (و شهر شما مدینه را محاصره کردند)، و به خاطر بیاورید زمانی را که چشم ها از شدت ناراحتی و ترس خیره شده، و جانها به لب رسیده بود، و گمان های گوناگون ناپسند به خدا می بردید. در آنجا مؤمنان آزمایش شدند، و سخت متزلزل و نگران شدند. و یاد آورید آن هنگامی را که مردمان منافق و آنان که در دل هایشان بیماری است می گفتند: خدا و پیامبرش به ما وعده نداد جز فریب.

این سرزنش و ملامت و درشتی متوجه گروهی گشت که در برابر عمروبن عبدود زمین گیر شده و سر به زیر انداختند و تنها علی علیه السلام پاسخ او را داد، و بر همین اساس به اتفاق تاریخ نویسان و مسلمانان، هیچ کس از این سرزنش و ملامت رهایی نیافت جز امیرالمؤمنین علی علیه السلام، زیرا که فتح آن جنگ به دست او شد، وکشتن عمروبن عبدود و نوفل بن عبدالله که به دست او انجام شد سبب گریختن مشرکان گردید. صلوات الله وسلامه علیه.

زندگی می کردند و آن محل را «خیبر» می گفته اند که متشکل از هفت قلعه بود و هر یک از آنها نام مخصوصی داشت.

در سال هفتم هجری به دستور نبی اکرم صلی الله علیه و آله مسلمانان به طرف خیبر حرکت کردند و پس از دو یا سه روز به حوالی خیبر رسیده و در کنار قلعه ها اردو زدند.

بامدادان که اهالی قلعه ها از خواب برخاستند مسلمانان را در نزدیکی خیبر مشاهده کردند. و به محض مشاهده لشگر اسلام داخل قلعه ها شده و درب آنها را بستند، رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز با اصحاب خویش قلعه ها را به محاصره درآورد.

در یکی از روزها، شخصی از یهودیان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: یا محمد! مرا امان ده تا راه فتح این قلعه را به تو نشان دهم که به سهولت آن را فتح کنی. حضرت فرمود: مال و عیال و جان تو در امان است بگو. یهودی گفت: اصحاب خود را بگو در فلان جا (واشاره به طرفی کرد) نقبی بزنند، به آب خواهند رسید که سرچشمه آب تمام این قلعه ها است. جلو آن را سد کنید تمام اهل قلعه تسلیم می شوند. حضرت فرمود: امان تو برقرار است ولی من این کار را نخواهم کرد.

پس از محاصره قلعه ها، هر روز عده ای از یهود از قلعه ها بیرون می آمدند و با مسلمانان به جنگ مشغول می شدند و از طرفین برخی مجروح می شدند و شب که فرا می رسید یهود به قلعه ها رفته، درها را می بستند.

یکی از روزها پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرچم را به دست ابوبکر داد و روز دیگر به دست عمر داد و آنان را برای گشودن قلعه های خیبر مأمورگردانید ولی آنان کاری از پیش نبرده و با دیدن مرحب خیبری، بیمناک شده و فرار کردند.

فرماندهان دیگر نیز برای فتح قلعه خیبر عزیمت می کردند ولی در مقابل دفاع جنگجویان یهود عاجز مانده و برمی گشتند چون سرداران اعزامی برای گشودن قلعه ها بدون هیچ دستاوردی برگشته و روحیه مسلمانان را ضعیف می کردند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 120

لاعطین الرایة غدا رجلا یحبه الله و رسوله ویحب الله و رسوله کزارا غیر فرار لا یرجع حتی یفتح الله علی یدیه؛ فردا پرچم را به مردی خواهم داد که خدا و پیامبرش او را دوست دارند، او نیز خدا و پیامبر خدا را دوست دارد. او کسی است که پی در پی حمله کننده است و هرگز فرار نکند، از جبهه جنگ برنگردد تا خداوند به دست او (قلعه های خیبر را بگشاید.

از این فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله همه را تعجب و حیرت فراگرفت، این چه کسی است که فردا پیروز خواهد شد؟

هرکسی به نحوی کلام آن حضرت را تعبیر می کرد و برخی هم این افتخار را از آن خود می دانستند و هیچ کس گمان نمی کرد که منظور پیامبر صلی الله علیه و آله حضرت امیر علیه السلام است و این سکه افتخار به نام همایون امیرالمؤمنین علیه السلام زده شده است؟

شاید آنان حق داشتند و در این تصور و خیال معذور بودند، زیرا علی علیه السلام به درد چشم مبتلا بود و کسی خیال نمی کرد که این گره پیچیده و بغرنج با دست با کفایت و توانای علی علیه السلام گشوده خواهد شد.

چون روز بعد فرارسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علی کجاست؟

عرض کردند: چشم درد دارد. فرمود: احضارش کنید، یک نفر از مسلمانان به خیمه علی علیه السلام رفت و فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله را به وی ابلاغ کرد.

علی علیه السلام فورا بلند شد و خدمت آن حضرت شتافت، نبی اکرم صلی الله علیه و آله از او احوالپرسی کرد، عرض کرد: چشم درد دارم که درست نمی بینم، پیامبر صلی الله علیه و آله او را در آغوش کشید و آب دهان مبارکش را بر چشمان وی مالید که فورا بهبود یافت و تا آخر عمر دچار درد چشم نگردید. حسان بن ثابت در این مورد گفت:

وکان علی ارمد العین یبتغی * دواء فلما لم یجس مداویا

شفاه رسول الله منه بتفلة *قبورک مرقیا و بورک راقیا

وقال ساعطی الرایة الیوم صارما * کمیا محبا للرسول موالیا

ص: 121

یحب الهی والاله یحبه * به یفتح الله الخصون الاوابیا

فاصفی بهادون البریة کلها * علیا وسماه الوزیر المواخیا (1)

علی در آن روز چشم درد داشت و دارویی برای بهبودی آن می جست و چیزی به دست نمی آورد.

رسول خدا او را با آب دهان خود شفا بخشید، پس فرخنده باد آن که بهبودی یافت و خجسته باد آن که بهبودی داد. و فرمود: امروز پرچم را به دلاور شجاعی می دهم که دوستدار رسول است.

او خدای مرا دوست دارد و خدا هم او را دوست دارد و به وسیله او خداوند قلعه ها را می گشاید.

پس برای این کار از میان تمام مردم علی را برگزید و او را وزیروبرادر خود نامید.

آری، پس از آن که چشم علی علیه السلام بهبودی یافت رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! فرماندهان ما کاری از پیش نبرده اند و هنوز قلعه های خیبرگشوده نشده است و این امر خطیر جز به دست توانای توانجام نخواهد گرفت.

علی علیه السلام امتثال امر کرد و گفت: تا چه اندازه با آنان بجنگم؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تا موقعی که به یگانگی خدا و رسالت من شهادت دهند.

علی علیه السلام چون شیری بلند طبع که به طرف شکار خود با بی اعتنایی می رود، پیش رفت تا پشت دیوار قلعه خیبر رسید، پرچم را بر زمین کوبید و نیروهای خود را برای تسخیر حصار آماده کرد، در این موقع جمعی از جنگجویان دلیر خیبر بیرون ریختند و جنگ به شدت درگرفت، علی علیه السلام با چند حمله حیدرانه آنان را درهم کوبید به طوری که یهود فرار کرده و داخل قلعه شدند علی علیه السلام نیز خواست به

ص: 122

دنبالشان وارد قلعه شود، رئیس قلعه که از شجاعان مشهور به نام حارث - برادر مرحب . بود خواست از ورود علی علیه السلام به قلعه ممانعت کند ولی به ضرب شمشیر آن حضرت به درک واصل شد. در این هنگام نامی ترین و شجاع ترین جنگجویان قلعه که به مرحب خیبری معروف بود، به خونخواهی برادرش بیرون شتافت واین رجز را خواند.

قذ علمت خیبر انی مرحب * شاکی السلاح بطل مجرب

مردم خیبر می دانند که من مرحب هستم سرتا پا مسلح و دلاوری با تجربه هستم.

امیرالمؤمنین علیه السلام چون شیر برآشفته بروی درآمد و فرمود:

أنا الذی سمتنی امی حیدرة * ضرغام غابات و لیث قسورة (1)

من آن کسی هستم که مادرم نام مرا حیدر نهاد، شیر جنگلها و شیری قوی و نیرومند هستم.

چون مرحب این رجز از آن حضرت شنید، کلام دایه کاهنه اش به یادش آمد که گفته بود: بر همه کس غلبه توانی کرد اثر آن کس که نام او «حیدر» باشد که اگر با او جنگ کنی کشته شوی، پس فرار کرد. شیطان به صورت دانشمندی از یهود ظاهر شد و گفت: حیدره بسیار است از چه می گریزی ؟ پس مرحب باز شتافت و خواست که پیش دستی کند و زخمی بر آن حضرت زند که امیرالمؤمنین علیه السلام او را مجال نداد و ذوالفقار بر سرش فرود آورده، او را به خاک هلاک انداخت، واز پی او ربیع بن آبی الحقیق که از سران قوم بود و عنتر خیبری که از ابطال رجال و به شجاعت و جلادت معروف بود و مرة ویاسر وامثال ایشان را که از شجاعان یهود بودند، به قتل رسانید.

یهودیان به قلعه قموص گریختند و به سرعت دروازه قموص را بستند. حضرت امیر علیه السلام پای دروازه آمد وآن در آهنین را بگرفت و حرکت داد، چنان که آن قلعه را

ص: 123

لرزشی سخت افتاد که صفیه دختر حی بن اخطب از فراز تخت خود به زیر افتاد و چهره او مجروح شد، پس حضرت آن در را از جای کند و بر فراز سر برده و آن را سپر خود ساخت و یهودیان در بیغوله ها گریختند. آن گاه حضرت آن در را روی خندق معبر قرار داد و خود در میان خندق ایستاده و لشکر را از آن عبور داد، و سپس در را چهل ذراع به پشت سر پرتاب کرد.

شیخ مفید از عبدالله جدلی نقل می کند که گفت: از امیرالمؤمنین علیه السلام شنیدم که گفت: چون درب خیبر را کندم آن را سپر خویش قرار دادم و با یهود جنگیدم تا آن گاه که خداوند ایشان را خوار کرد و شکست داد و آن در را روی خندق گذاشتم تا مسلمانان از روی آن عبور کنند و سپس آن را در میان خندق انداختم و موقع برگشتن از خیبر، هفتاد نفر نتوانستند آن را از جایش بردارند.

ان أمره حمل الرتاج بخیبر * یوم الیهود بقدرة لمؤید

حمل الرتاج رتاج باب قموصها * و المسلمون و اهل خیبر حشد

فرمی به و لقد تکلف رده * سبعون کلهم له یتشدد

ردوه بعد تکلف و مشقة * و مقال بعضهم لبعض ارددوا

آن مرد (علی علیه السلام) در بزرگ خیبر را در روزی که با یهود جنگ می کرد با نیروی تأیید شده (از جانب خدا) برداشت.

آن در بزرگ یعنی دری را که برابرکوه قموص بود برداشت در حالی که مسلمانان واهل خیبر جمع شده بودند.

آن در را پرتاب کرد و برای بازگردانیدن آن هفتاد نفر که همگی نیرومند بودند خود را به مشقت انداختند و (آن هفتاد نفر) پس از رنج و مشقت و گفتن به یکدیگر، آن در را به جای خود برگرداندند.

در کتاب «اعلام الوری» از جابر بن عبدالله انصاری، روایت کرده که در جنگ

ص: 124

خیبر هنگامی که حضرت امیر علیه السلام از میدان برگشت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به آن حضرت روکرد و فرمود:

اگر نه این بود که گروهی از امتان من درباره تو مطلبی گویند که نصارا درباره عیسی گفته اند، من امروز درباره تو مطالبی را اظهار می کردم که به هر جا قدم می گذاشتی مردم خاک قدمت را برای تبرک و تیمن بر می داشتند و از زیادی آب وضویت برای استشفا می بردند، ولی این مطلب برای تو بس است که تو از منی و من از تو هستم، تو وارث من هستی و من وارث تو هستم. منزلت تو نزد من همان است که هارون از برادرش موسی داشت، جز این که پس از من نبوتی نیست، و تویی که دیون مرا ادا می کنی، و برای احیای سنت و طریقه من مبارزه می کنی، و در روز قیامت از همگان به من نزدیک تر هستی، و در حوض کوثر جانشین منی، و تو اولین فردی هستی که در کنار کوثر بر من وارد می شوی، و تو اولین کس هستی که با من پوشیده می شوی، و تو اولین فرد از امت من خواهی بود که داخل بهشت می گردی.

شیعیان و پیروان تو بر منبرهای نور با چهره های سپید در کنار من قرار خواهند گرفت و من از آنان شفاعت خواهم کرد و در بهشت همسایه ام خواهند بود، جنگ با تو، جنگ با من است، آشتی با تو، آشتی با من است، نهان تو نهان من و عیان تو عیان من است، رازهای درونی تو رازهای درونی من است ، فرزندان تو فرزندان من هستند، و تو وعده های مرا انجام می دهی.

حق همواره با تو است و توهم باحق هستی، و بر زبانت جز حق چیز دیگری جاری نمی شود و قلب و چشمت همیشه به سوی حق مایل است، ایمان با گوشت و خونت آمیخته است، همان طور که با خون و گوشت من آمیخته است، دشمنان تو هرگز حوض کوثر را نخواهند دید، و دوستانت از وی دور نخواهند شد و با تو درکنار حوض خواهند بود.

در این هنگام امیرالمؤمنین علیه السلام سجده شکر بجا آورد و خدا را حمد کرد و گفت:

ص: 125

«حمد می کنم خدا را که اسلام را بر من ارزانی داشت و قرآن را به من آموخت، و با فضل وکرمش مرا محبوب بهترین مردمان وخاتم پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داد».

حضرت رسول باردیگر فرمود: «یا علی! اگر تو نبودی مؤمنین پس از من شناخته نمی شدند» .

در این روایت فضائل و مناقبی درباره علی علیه السلام آمده است که احدی را در آن شراکت نیست، و اگر این خصوصیات را از آغاز خلقت تاکنون بر مردمان تقسیم کنند، همگان افتخار و مباهات می کنند. (1)

مجاهدات علی علیه السلام در جنگ خیبر وفتح قلعه ها وکشتن شجاعان نامی یهود و مخصوصا کندن در قلعه و گرفتن آن بر فراز دست، از کارهای خارق العاده آن جناب محسوب می شود که نظیر آنها از احدی دیده نشده است و قصاید بسیاری درباره وقایع مزبورگفته و نوشته شده است.

ابن ابی الحدید سنی حنفی درضمن قصاید خود گوید:

یاقالع الباب الذی عن هزها * عجزت اکف اربعون و اربع (2)

«ای کننده دری که چهل و چهار نفر، از حرکت دادن آن عاجز شدند».

شاهی که وصی بود وولی بود علی بود * سلطان سخا و کرم و جود علی بود

آن شیر ولایت که زبهر طمع نفس * در خوان جهان پنجه نیالود علی بود

آن قلعه گشائی که در قلعه خیبر * برکند به یک حمله و بگشود علی بود

آن شاه سرافراز که اندر رہ اسلام * تا کار نشد راست نیاسود علی بود

از لحمک لحمی بشنوتا که بدانی * کان یار که او نفس نبی بود علی بود

ص: 126

آن شاه سرافراز که اندر شب معراج * با احمد مختار یکی بود علی بود

فرستاده آن حضرت را به قتل رساندند بروند و آنها را به اسلام دعوت کنند و اگر نپذیرفتند، از خدا یاری جسته و با آنها پیکار نمایند.

کثرت سپاه کفر: سپاه اسلام، رفتند تا به اراضی شام فرود آمدند و با خبر شدند که هرقل با صد هزار نفر از رومیان و صد هزار نفر از قبایل مختلف آن دیار آماده جنگ با مسلمانان شده اند، مسلمانان وقتی از کثرت لشکر کفار مطلع شدند گفتند: نامه ای برای پیامبر صلی الله علیه و آله به بنویسم و کسب تکلیف کنیم، شاید امر به بازگشت نماید و با کمک بفرستد.

عبد الله بن رواحه گفت: ای جماعت مسلمین! از چه ناراحت هستید؟ از این که به شهادت می رسید؟ ما هرگز با بسیاری افراد جنگ نکرده ایم، ما به پشتوانه ایمان و دین و خدا می جنگیم و سرانجام آن یا پیروزی است و یا شهادت.

شهادت زید بن حارثه: مسلمانان به فرماندهی زید بن حارثه به مؤته رسیدند و در مقابل سپاه هرقل قرار گرفتند. زید بن حارثه پرچم را دست گرفت و شروع به جنگ کرد و در اثر جراحات بسیار به شهادت رسید.

پس از او جعفر بن ابی طالب پرچم را دست گرفت و جنگ کرد و زخم های فراوان بر بدنش وارد آمد و همچنان حمله کرد تا این که دست راست او قطع شد، پرچم را به دست چپ گرفت و آن هم قطع گردید، آن گاه پرچم را با دو بازوی خود برافراشته نگه داشت تا به شهادت رسید، خداوند دو بال به آن حضرت عطا کرد تا در بهشت با فرشتگان پرواز کند.

عبد الله عمر گوید: من در مؤته در کنار کشته جعفر رفته و جراحات او را شمردم، پنجاه زخم شمشیر و نیزه بر بدنش بود که هیچ کدام از آنها به پشت او نخورده بود، بلکه تمام در قسمت جلوی بدن او واقع شده بود (یعنی هرگز پشت به جنگ نکرده). در نقل دیگری است که در بدنش بیش از نود زخم بود.

همچنین از عبد الله بن عمر نقل شده که گفت: من آخر روز رفتم بالین جعفر، و

ص: 128

آب برای او بردم، گفت: من روزه هستم، در کنارم بگذار اگر تا غروب زنده ماندم، افطار می کنم. ولی قبل از غروب با زبان روزه به شهادت رسید.

پس از شهادت جعفر، عبد الله بن رواحه پرچم را گرفت و در او تردید حاصل شد و سرانجام پیکار کرد تا به شهادت رسید و هنگام شهادت، خود را مخاطب ساخته و گفت:

یا نفس الا تقتلی تموتی * هذا حیاض الموت قد صلیت

و ما تمنیت فقد لقیت * ان تفعلی فعلهما هدیت

و ان تأخرت فقد شقیت

ای نفس! اگر کشته نشوی، خواهی مرد، این حوض های مرگ است که در آن وارد شده ای. آن چه را آرزو می کردی، به آن رسیدی؛ اگر کاری که زید بن حارثه و جعفر انجام دادند، تو نیز انجام دهی، هدایت خواهی شد. و اگر از آنها جدا گردی، بدبخت خواهی بود.

سپس با خود گفت: در اندیشه چه هستی؟ اگر برای همسر نگرانی، که او را طلاق دادم؛ اگر در فکر غلامان خود هستی، آنها را آزاد کردم؛ اگر در فکر اموال خود می باشی، آنها مال خدا و پیامبر است.

سپس شروع به شعر خواندن نمود و گفت: ای نفس! تو را چه شده که بهشت را دوست نمی داری؟ سوگند به خدا که بخواهی یا نخواهی باید فرود آیی، مدت طولانی از آسایش برخوردار بوده ای، مگر تو جز نطفه ای بوده ای؟

ابن جوزی نقل کرده است: هنگامی که جفعر بن ابی طالب به شهادت رسید، مردم عبد الله بن رواحه را خواندند و او در گوشه ای از میدان نبرد، استخوان شتری را که مقداری گوشت داشت در دست گرفته بود و تناول می نمود، و سه روز غذا نخورده بود. پس آن استخوان را انداخت و گفت: تو را با دنیا چه کار؟ و رو به جبهه و پیکار با دشمن آورد و با آنان جنگید تا این که انگشتش آسیب دید. در این وقت

ص: 129

خطاب به انگشت آسیب دیده اش نمود و این رجز را زمزمه نمود:

هل أنت إلا اصبع دمیت * و فی سبیل الله ما لقیت

تو جز انگشتی از من نباشی که خون آلود شده ای، و آن چه به تو رسیده، در راه خدا بوده است.

سپس مردم را به جنگ ترغیب کرد و حمله نمود. مصعب بن شیبه گوید: عبد الله بن رواحه از اسب فرود آمد و جراحاتی برداشت، پس خون ها را به دست گرفته و بر صورت خود مالید و بین دو لشکر آمد و گفت: ای جماعت مسلمین ! از برادر خود دفاع کنید. مسلمانان حمله کردند و او پیکار کرد تا به شهادت رسید.

بعد از شهادت عبد الله بن رواحه، ثابت بن اقرم انصاری پرچم را گرفت و گفت: ای جماعت مسلمین! بر مردی از خودتان توافق نمایید که پرچم را به دست گیرد. مسلمانان خود او را پیشنهاد کردند، ثابت گفت: این کار از عهده من ساخته نیست، پس بر خالد بن ولید توافق نمودند و او پرچم را گرفته و مبارزه کرد و دشمن را دفع نمود و سر انجام بدون به دست آوردن فتح و پیروزی، سپاه را به مدینه بازگرداند.

سپاهی که برای جنگ به موته رفته بودند، با دشمن می جنگند و هم اکنون زید شهید شد. و برای او طلب مغفرت کرد، سپس فرمود: پرچم را جعفر به دست گرفت و بر آن گروه حمله کرد تا این که او نیز به شهادت رسید، و برای او طلب غفران کرد و فرمود: عبد الله بن رواحه پرچم را برداشت، و آن گاه پیامبر سکوت کرده و این موجب شد که چهره انصار تغییر کند، و گمان کردند که عبد الله را امری است که گفتن آن موجب ناخشنودی آنان خواهد شد. (چون عبدالله بن رواحه از انصار بود) رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از تأملی فرمود: عبد الله نیز با آن گروه مقاتله کرد تا شهید شد. سپس فرمود: اجساد آنان را بر تخت هایی از طلا به سوی بهشت بردند.

دل جویی پیامبر صلی الله علیه و آله از یتیمان جعفر: از امام موسی بن جعفر علیه السلام است که فرمود: از پدرم امام صادق علیه السلام از عزاداری پرسیدم؟ فرمود: «هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله از قتل جعفر بن ابی طالب خبردار شد، وارد بر اسماء بنت عمیس زن جعفر شد و فرمود: کجایند فرزندان من؟ و آنها سه نفر بودند، عبد الله و عون و محمد، پس پیامبر صلی الله علیه و آله به دست بر سر آن ها کشید، اسماء گفت: یا رسول الله صلی الله علیه و آله ! دست بر سر آنها می کشی، مثل این که آنها یتیم شده اند. پیامبر صلی الله علیه و آله از عقل و فهم اسماء تعجب کرد و فرمود: ای اسماء! آیا نمی دانی که جعفر شهید شده ؟ اسماء شروع به گریه کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: گریه نکن، خداوند متعال به من خبر داد که برای جعفر در بهشت دو بال از یاقوت قرمز است، اسماء گفت: یا رسول الله صلی الله علیه و آله مردم را جمع کن و این فضیلت را به اطلاع مردم برسان تا فراموش نشود، باز پیامبر صلی الله علیه و آله از عقل اسماء تعجب کرد، سپس دستور داد برای اهل بیت جعفر غذا ببرند، و این غذا بردن برای صاحبان عزا سنت شد.

و در روایت دیگری آمده است که اسماء بنت عمیس گوید: هنگامی که جعفر و یارانش کشته شدند، رسول خدا صلی الله علیه و آله بر من وارد شد و من خمیر کرده و فرزندان خود را پاکیزه نموده بودم. رسول خدا به من گفت: فرزندان جعفر را نزد من بیاور. من آنها

ص: 131

را آوردم، دیدم پیامبر صلی الله علیه و آله آنها را بویید و اشک از چشمانش جاری گردید. گفتم: پدر و مادرم فدایت یا رسول الله! برای چه گریه می کنی؟ آیا از جعفر و همراهانش خبری به شما رسیده است؟ فرمود: آری، آنان همین امروز کشته شدند. اسماء گوید: پس من صیحه زدم و زنان برگرد من اجتماع کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون رفت و فرمود: برای خانواده جعفر غذا آماده کنید، زیرا مصیبت جعفر آنان را مشغول کرده است.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله بر فاطمه علیها السلام وارد شد، در حالی که زهرا علیها السلام گریه می کرد و می گفت: واعماه ! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بر مثل جعفر باید گریه کرد. (1)

پیامبر صلی الله علیه و آله به جعفر چه چیز می دهد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چیزی به توهدیه می کنم که از دنیا و آنچه در آن است بهتر خواهد بود، آنگاه نماز معروف به نماز جعفر طیار را به او آموخت و فرمود: اگر روزی یک مرتبه، یا هفته و ماه و سالی یک مرتبه آن را بخوانی، خداوند گناهان بین آن نماز و نماز بعدی شما را می بخشد.

در روایت دیگر از همان حضرت نقل شده که فرمود: «حضرت رسول صلی الله علیه و آله به جناب جعفر رضی الله عنه فرمود: آیا به تو نبخشم؟ آیا به تو عطیه ندهم؟ آیا به تو حبوه و هدیه ندهم؟ جعفر عرض کرد: بلی یا رسول الله صلی الله علیه و آله . (امام صادق علیه السلام فرموده که مردم گمان کردند طلا و نقره به او عطا می فرماید، لذا گردن کشیدند که عطای آن حضرت چیست ؟) پس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ای جعفر! من به تو چیزی را عطا می کنم که اگر هر روز به عمل آوری بهتر باشد برای تو از دنیا و آنچه در آن است، و اگر هر دو روز یک مرتبه به جا آوری گناهانی که بین آن دو مرتکب شده ای، خدا بیامرزد، و اگر هر جمعه یا هر ماه، یا هر سال بجا آوری، گناهانی که بین آنها مرتکب شده ای، خدا بیامرزد». (1)

با چهار هزار سوار به جنگ آنان فرستاد و امر فرمود: اول اسلام را بر ایشان عرضه کنید، چنانچه قبول نکردند با آنان بجنگید.

ابوبکر لشکر را به تأنی می برد تا به اهل یابس رسید و نزدیک دشمن فرود آمد.

دویست نفراز لشکرکار با اسلحه نزد ابوبکر آمدند و گفتند: به لات وغری سوگند! اگر خویشی و قرابت نزدیکی که با تو داریم مانع نمی شد، تو را با همه اصحابت می کشتیم، به گونه ای که در روزگارها بعد از این یاد کنند، پس برگردید و عافیت را غنیمت شمرید که ما را با شما کاری نیست و ما می خواهیم محمد و برادرش علی را به قتل رسانیم.

ابوبکر صلاح در برگشتن دید، لشکر را حرکت داده به خدمت حضرت رسول صلی الله علیه و آله مراجعت کردند. حضرت به او فرمود: مخالفت امر من کردی، آنچه گفته بودم به عمل نیاوردی، به خدا قسم که عاصی من گردید. سپس عمر را به جای او نصب کرد و با آن چهار هزار نفر که با ابوبکر بودند او را به وادی یابس فرستاد قصه او هم مثل قصه ابوبکر شد.

آن گاه حضرت رسول صلی الله علیه و آله امیرالمؤمنین علیه السلام را طلبید و آنچه را به ابوبکر و عمر سفارش کرده بود به علی علیه السلام سفارش کرده و آن حضرت را به فتح و پیروزی نوید داد. حضرت امیر علیه السلام با گروه مهاجر و انصار متوجه آن دیار گردید و برخلاف رفتار ابوبکر و عمر شتابان رفت تا به جایی رسیدند که لشکر کفار و ایشان همدیگر را دیدند، پس ایشان را امر فرمود که فرود آیند. سپس دویست نفر مکمل و مسلح از کار به سوی آن حضرت آمدند و پرسیدند: تو کیستی؟ فرمود: منم علی بن ابی طالب، پسر عم و برادر پیامبر صلی الله علیه و آله ، شما را دعوت می کنم به اسلام تا درنیک وبد با مسلمانان شریک باشید. گفتند: ما تو را می خواستیم و مطلب ما تو بودی ، اکنون مهیای جنگ شوو بدان که ما تو را و اصحاب تو را خواهیم کشت و وعده ما و شما فردا صبح. حضرت فرمود: وای بر شما! ما را به کثرت لشکر خود می ترسانید. من

ص: 134

استعانت به خدا و فرشتگان و مسلمانان می جویم «ولا حول ولا قوة إلا بالله العلی العظیl .» پس چون شب درآمد، حضرت فرمود: اسبان را رسیدگی کنید و مهیا باشید. چون صبح شد، فریضه صبح را ادا کرد، هنوز هوا روشن نشده بود که بر سر ایشان یورش برد و هنوز آخر لشکر آن حضرت ملحق نشده بود که مردان جنگی ایشان کشته شدند و زنان و فرزندانشان اسیرگردیدند ومال های ایشان را به غنیمت گرفت و برگشت.

حق تعالی سوره والعادیات را در این رابطه نازل فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا »سوگند به اسبان دونده، در حالی که نفس زنان به پیش می روند.

«فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا » و سوگند به افروزندگان جرقه آتش.

«فَالْمُغِيرَاتِ صُبْحًا » و سوگند به هجوم آوران سپیده دم .

«فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا »که گرد و غبار به هر سو پراکندند.

«فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا » ودر میان دشمن ظاهر شدند.

روایت شده که حضرت امیر علیه السلام پیشانی بندی داشت که چون به جنگی سخت می رفت، آن پیشانی بند را می بست. و چون خواست به جنگ مذکور تشریف ببرد، نزد فاطمه علیها السلام رفت و آن پیشانی بند را طلبید، فاطمه علیها السلام گفت: پدرم تو را به کجا می فرستد؟ گفت: مرا به «وادی الرمل» می فرستد. حضرت فاطمه علیها السلام از خطر آن سفر گریان شد. در این حال حضرت رسول صلی الله علیه و آله داخل شد و از فاطمه علیها السلام پرسید: چرا گریه می کنی؟ آیا می ترسی شوهرت کشته شود؟ ان شاء الله کشته نمی شود. حضرت امیر علیه السلام عرض کرد: یا رسول الله ! نمی خواهی کشته شوم و به بهشت بروم؟

سرانجام حضرت امیر علیه السلام روانه شد و پیامبر صلی الله علیه و آله به مشایعت او رفت تا مسجد احزاب و چون از سفر جنگ برگشت، حضرت رسول صلی الله علیه و آله با صحابه به استقبال آن حضرت بیرون رفت و صحابه از دو طرف راه صف کشیدند و چون نظر حضرت شاه

ص: 135

ولایت بر خورشید سپهر نبوت افتاد، خود را از اسب به زیر افکند و به خدمت حضرت شتافت و قدم سعادت شمیم و رکاب ظفر انتساب آن حضرت را بوسید . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! سوار شو که خدا و رسول از تو راضی اند. پس حضرت امیر علیه السلام از شادی این بشارت گریان شد و به خانه برگشت و مسلمانان غنیمت های خود را گرفتند. آن گاه حضرت رسول صلی الله علیه و آله از بعضی از لشکریان پرسید: امیر خود را در این سفر چگونه یافتید؟ گفتند: بدی از او ندیدیم اما امر عجیبی از او مشاهده کردیم، در هر نماز که به او اقتدا کردیم، سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ » خواند. حضرت فرمود: یا علی! چرا در نمازهای واجب به غیر «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ » سوره ای نخواندی؟

گفت: یا رسول الله صلی الله علیه و آله ! به سبب آن که آن سوره را بسیار دوست می دارم. حضرت فرمود که: خدا نیز تو را دوست می دارد چنان که تو آن سوره را دوست می داری.

سپس فرمود: ای علی! اگر من نمی ترسیدم از این که گروه هایی از مسلمانان درباره تو بگویند آنچه را نصارا (مسیحیان) درباره عیسی بن مریم گفتند (که او را خدا و یا پسر خدا خواندند) امروز سخنی درباره ات می گفتم که به هیچ گروهی از مردم نگذری جز آن که خاک زیر پایت را برای تبرک) بردارند. (1)

(فتح /27)؛ خداوند آنچه را به پیامبرش در خواب نشان داد راست است ، به طور حتم شما به خواست خدا با امنیت کامل وارد مسجد الحرام می شوید.

همچنین سوره نصر نیز که پیش از فتح مکه نازل شده بود به فتح مکه و اسلام آوردن مردم آن شهر دلالت داشت.

هدف اصلی پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که فتح مکه به احترام خانه خدا که در آن شهر واقع است بدون جنگ و خونریزی انجام شود، بدین جهت ابتدا اندیشه خود را در مورد حرکت به سوی مکه و نیز زمان آن را، از مسلمانان پنهان می داشت که مبادا این موضوع به اطلاع قریش برسد ولی پس از مدتی، این مطلب را با چند نفر از اصحاب در میان گذاشت. یک نفر از مهاجران که در مکه فامیل داشت، نامه ای نوشت و آن را به وسیله زنی به مکه فرستاد که قریش را از تصمیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آگاه کند.

خداوند تعالی رسول اکرم صلی الله علیه و آله را از ماجرا آگاه ساخت و آن حضرت، علی علیه السلام را با زبیر برای استرداد نامه به سوی آن زن فرستاد و آنان در راه به او رسیده و نامه را بازگرفتند. (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در اوائل رمضان سال هشتم هجری با سپاهیان خود که از مهاجر وانصار تشکیل شده و بالغ بر دوازده هزار نفر بودند به قصد فتح مکه از مدینه خارج شد.

چون به نزدیکی های مکه رسید عباس بن عبدالمطلب برای ترسانیدن قریش از کثرت سپاهیان اسلام که به ساز و برگ کامل مجهز بودند . به سوی مکه شتافت، اهالی مکه نیز از آمدن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، کم و بیش آگاه بودند بدین جهت ابوسفیان برای کسب اطلاع از مکه بیرون آمد و در راه به عباس رسید.

ص: 137

عباس بن عبدالمطلب کثرت مسلمانان، به ویژه ایمان قوی و روح سلحشوری آنان را، برای ابوسفیان نقل کرد و او را از عواقب وخیم مقاومت، در برابر سپاهیان اسلام بر حذر داشت و او را قانع ساخت که به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده و تسلیم شود.

ابوسفیان از روی اضطرار و ناچاری پذیرفت و به حمایت عباس از میان دریای سپاه، در حالی که از قدرت و شوکت آن متحیر شده بود گذشته و به خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید و پس از مختصر گفتگو اسلام آورد.

ابوسفیان که مدت 21 سال کفار قریش را علیه آن حضرت تحریک و تجهیز می کرد اکنون در برابر آن قدرت و عظمت سر تسلیم فرود آورده و با دیده اعجاب و شگفتی به آن سپاه منظم ومنضبط می نگرد و انتظار عفو وبخشش از گذشته را دارد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به نص قرآن کریم دارای ځلق عظیم و رحمة للعلمین بود .

ابوسفیان را به مکه فرستاد تا برای کسانی که اسلام آورده اند امان بگیرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله پرچم را که ابتدا در دست سعد بن عباده بود . از این نظر که او ممکن است با اهالی مکه با خشونت و جدال رفتار کند . به دست علی علیه السلام داد و با سپاه مسلمانان در حالی که جاه و جلالشان چشم هر بیننده را خیره و مبهوت می کرد، وارد مکه شد و در مقابل درب کعبه ایستاد و گفت: «لا إله إلا الله وحده وحده صدق وعده ونصر عبده ...»

آن روز اولین روزی بود که شعائر توحید و خداپرستی، علنا در مکه اجرا گردید و بانگ اذان بلال که برفراز کعبه ایستاده بود با آهنگی دلنشین در فضای مکه طنین انداز شد و مسلمانان با پیامبر صلی الله علیه و آله نماز خواندند، سپس آن حضرت اهل مکه را که منتظر عقوبت و انتقام از سوی او بودند مورد خطاب قرار داد و فرمود: «ماذا تقولون وماذا تظنون ؟» در حق خود چه می گویید و چه گمان دارید؟

گفتند: «نقول خیرا و نظن خیرا اخ کریم و ابن اخ کریم و قد قدرت» «سخن به خیر

ص: 138

گوییم وگمان نیک داریم، برادری کریم و برادرزاده کریمی و بر ما قدرت یافته ای» .

رسول اکرم صلی الله علیه و آله را از کلام آنان رقتی روی داد و فرمود: من آن گویم که برادرم یوسف «قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ » (یوسف /92) «امروز ملامت و سرزنشی بر شما نیست». (1) آن گاه فرمود: « اذهبوا فانتم الطلقاء» بروید که همه آزادید. (2)

این عفو عمومی در روحیه اهالی مگه تأثیری نیکو بخشید و همه بی اختیار محبت آن حضرت را در دل خود جای دادند.

آن گاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور داد تمام بت ها را شکستند و علی علیه السلام را همراه خود به داخل کعبه برد و هر چه بت و آثار بت پرستی بود از میان برد و آنها را درهم شکست و بیرون ریختند.

بنی هاشم بودند و دهم ایمن بن ام ایمن بود که به شهادت رسید و نه تن دیگر پایداری کردند.

از میان این نه نفر هم تنها رزمنده میدان امیرالمؤمنین علیه السلام بود که پیشاپیش پیامبر صلی الله علیه و آله بر دشمنان حمله می کرد و ضمن کشتن ایشان، از نزدیک شدنشان به آن حضرت جلوگیری می کرد.

شیخ مفید می نویسد: باقی ماندن چند نفر از بنی هاشم دراطراف پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به خاطر باقی ماندن علی علیه السلام بود و همچنین برگشتن مسلمانان پس از گریختن و پیروزی آنان به دشمن هم به خاطر ثابت ماندن آن حضرت بود.

از سویی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، به عموی خود عباس بن عبدالمطلب که صدای رسا و بلندی داشت فرمود: مهاجر و انصار را به اجتماع دعوت کن و از تفرقه و پراکندگی سپاهیان جلوگیری کن، عباس با صدای بلند آنان را به آرامش و اجتماع دعوت کرد و اضافه کرد که پیامبر در سلامت است. از این رو فراریان کم کم جمع شدند، و حضرت امیر علیه السلام سخت بر کفار حمله کرد و رئیس قبیله هوازن و ابوجرول را که پرچمدار آن طایفه بود، به ضرب شمشیر از پا درآورد و با کشته شدن این دو نفر، صف های دشمن از هم پاشیده شد و پا به فرار گذاشتند و مسلمانان آنان را تعقیب کرده، گروهی را کشتند و جمعی را اسیر کردند.

خداوند متعال در رابطه با این جنگ واعجاب و شگفتی برخی مسلمانان این آیات را نازل فرمود:

«لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ »(سوره توبه، آیات 24 - 25)؛ خداوند شما را در جاهای زیادی یاری کرد، و در روز حنین (نیز یاری نمود) در آن هنگام که فزونی جمعیت تان شما را مغرور ساخت، ولی این زیادی جمعیت هیچ به دردتان

ص: 140

نخورد، و زمین با همه وسعتش بر شما تنگ شد، سپس پشت (به دشمن) کرده فرار نمودید، سپس خداوند آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان نازل کرد.

پس از خاتمه جنگ حنین، مسلمانان متوجه طائف شدند زیرا قبیله ثقیف در طائف ساکن بودند و ابوسفیان بن حارث که از جانب رسول اکرم صلی الله علیه و آله به طائف اعزام شده بود، شکست خورد و مراجعت کرد، لذا خود آن حضرت با سپاه به طائف رفته و آن جا را محاصره کرد و این محاصره متجاوز از بیست روز طول انجامید.

سرانجام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضرت امیر علیه السلام را با گروهی، برای شکستن بتهای اطراف طائف اعزام کرد و آن حضرت در این مأموریت شهاب نامی را که از شجاعان قبیله خثعم بود و در سر راه مانع حرکت او شده بود با شمشیر دو نیم کرد و به پیشروی خود ادامه داد تا تمام بت ها را درهم شکست، همچنین قهرمان آن طایفه را که نافع بن غیلان نام داشت و برای مبارزه با مسلمانان به همراهی عده دیگر بیرون آمده بود طعمه شمشیر ساخته و مشرکان را تار و مار کرد. گروهی از ترس شمشیر، اسلام آورده و گروهی هم متواری شدند. علی علیه السلام پیروزمند به خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برگشت و جنگ دو قبیله هوازن وثقیف خاتمه یافت.

این نه مدح تو بود نزد خردمند سخن دان * که عدو بندی و لشکرشکن و قلعه گشایی

درتو مخفی همه اسرار حقیقت به حقیقت * وز توظاهر شده آئینه حق سرخدایی

در پس پرده نهان بودی وقومی بضلالت * حرمت ذات تو نشناخته گفتند خدایی

پس ندانم که چه گویندگر از این طلعت زیبا * پرده برداری و آنگونه که هستی بنمایی

پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد مسلمانان آماده جنگ شوند، ولی این سفرو رفتن به جنگ بر مردم مدینه دشوار آمد، چون هنگام برداشت محصولات کشاورزی و خرما بود، و فاصله تا تبوک هم زیاد بود، از سویی دشمن بسیار و قوی و نیرومند و با ساز و وسائل جنگی مجهز بودند، در حالی که مسلمانان نسبت به آنان در اقلیت قرار داشتند، هوا هم به شدت گرم و طاقت فرساد بود، لذا گروهی از رفتن و شرکت در آن جنگ کراهت داشتند، که این آیه شریفه در توبیخ آنها نازل گشت:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ » (توبه / 38)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! شما را چه شده که وقتی به شما گفته شد ( برای جهاد در راه خدا کوچ کنید به زمین سنگینی کرده اید ؟ [به زمین نشسته و سستی می کنید ؟].

پس جمعی از مسلمانان برای تجهیز سپاه صدقات و کمکهای خود را آوردند، و ابوعقیل انصاری که مردی فقیر بود و با کارگری می گذراند، از مزد خود دو صاع (حدود شش کیلو) خرما تحصیل کرده و یک صاع برای خانواده اش نهاد ویک صاع دیگر برای تجهیز لشکر آورد، پیامبر صلی الله علیه و آله آن را گرفت و داخل کمک های مردمی کرد، منافق ها برکمی کمک ابوعقیل مسخره کردند و حرفهای نامناسب زدند، در مذمت

آنها این آیه نازل شد: «الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقَاتِ » (توبه /79)؛ «کسانی که بر داوطلبان با میل و رغبت در کمک به سپاه خرده می گیرند و ایشان را به خاطر کمی کمکشان به باد سخره و ریشخند گرفته اند، خدا آنان را به ریشخند گرفته و عذابی دردناک خواهند داشت».

زنان مؤمنه نیز برای کمک به سپاه اسلام زیورهای خود را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله فرستادند، و سرانجام پیامبر صلی الله علیه و آله با سپاه آماده حرکت شد، وسفارش فرمود که کفش فراوان با خود بردارند، و حدود سی هزار سپاه عازم سفر تبوک شدند، که از این تعداد هزار نفر سواره بودند، و بقیه مرکب سواری نداشته و پیاده راه افتادند.

ص: 142

گروهی (حدود 80 نفر) از رفتن سرباز زدند و خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله عذر آوردند که ما فقیر هستیم و تمکن همراهی نداریم، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به زودی خدا مرا از شما بی نیاز می کند و مرا محتاج به کمک و همراهی شما نخواهد نمود. در این زمینه این آیه نازل گردید: «وَجَاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ »(توبه/90)؛ «و عذر آورندگان از اعراب و بادیه نشینان آمدند تا به آنان اجازه ترک جهاد داده شود و کسانی که به خدا و پیامبرش دروغ گفتند نشستند (همراه نشدند)، به زودی به آنانیکه کفر ورزیده اند عذابی دردناک خواهد رسید».

از سویی، منافقین بدون اینکه عذری بتراشند از رفتن و شرکت باز ایستادند، و بعلاوه مردم را نیز از همراهی با پیامبر صلی الله علیه و آله می ترسانیدند، و می گفتند هوا گرم است، راه بسیار دور است، آذوقه کافی وجود ندارد، دشمن قوی و با امکانات فراوان است، گاهی شایع می کردند که محمد صلی الله علیه و آله بی گمان می کند جنگ با روم مانند جنگ های دیگر است و هرگز حتی یک نفر از شما که با وی می روید، برنمیگردید و خود هم شادی می کردند که ما در خانه و زندگی به سلامت می مانیم، در این باره این آیه نازل شد:

«فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ » (توبه/81)؛ «منافقانی که از همراهی با پیامبر صلی الله علیه و آله تخلف کردند و در خانه هایشان نشستند، شادمانی کردند، و از جهاد کراهت داشتند».

همچنین گروهی از منافقین به دیگران می گفتند در این فصل گرما کوچ نکنید، خدا در باره آنها این آیه را فرستاد: «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ » (توبه /81)؛ «آنان می گویند: در گرما کوچ نکنید، به آنها بگو: حرارت آتش جهنم شدیدتر است، اگر آنها بفهمند».

امیرالمؤمنین علیه السلام امر پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه ماند چون منافقین از رفتن به تبوک خودداری کرده و در مدینه ماندند، پیامبر صلی الله علیه و آله از نیات شوم آنها آگاه بود، که

ص: 143

می خواهند در غیاب پیامبر صلی الله علیه و آله با توجه به طولانی بودن سفر، وخیال شکست آن حضرت در جنگ، خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحاب خاص آن حضرت را غارت کنند و خانواده آنها را از مدینه بیرون نمایند، لذا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! مدینه جز با من و یا تو آرام نخواهد ماند، تو باید در مدینه جانشین من باشی ومدینه را حراست کنی، چون منافقین، با وجود تو جرأت جسارت و خرابکاری ندارند.

هنگامی که منافقین متوجه شدند پیامبر صلی الله علیه و آله ، علی علیه السلام را در مدینه جانشین خود قرار داده، شروع به شایعه پراکنی کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله از علی علیه السلام ناراضی بوده، و برای کاستن از موقعیت وی، او را همراه نبرد.

پس از پخش این شایعه، حضرت امیر علیه السلام سلاح برگرفت و در بین راه خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و شایعه منافقین را به عرض رساند، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: دروغ گفته اند، من تو را خلیفه خود قرار دادم، آنگاه فرمود: «ای علی! آیا راضی نمی شوی که تو برای من به منزله هارون برای موسی باشی، جز این که پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از من نیست». «افلا ترضی یا علی أن تکون منی بمنزلة هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی». و پس از این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله، امیرالمؤمنین علیه السلام به مدینه بازگشت.

خلاصه پیامبر صلی الله علیه و آله با سپاه اسلام به جانب تبوک طی طریق نمود، و در هیچ سفری چنین سختی بر مسلمانان پیش نیامده، و بیشتر مسلمانان پیاده می رفتند، و چند شتر که همراه داشتند، به نوبت سوار می شدند و از جهت توشه سخت در مضیقه بودند، به طوری که یک خرما را دو قسمت می کردند و دو نفر هر یک با نصف آن می گذراندند، گاهی یک نفریک خرما را مقداری می مکید و نیم مانده آن را از دهان خارج و به رفیقش می داد، وتوشه عمومی سپاه جوی پشه خورده و خرمای نامرغوب و پیه فاسد شده بود، هوا نیز به شدت گرم و سوزان بود، و آب یافت نمی شد، از این جهت این سپاه را «جیش العسرة» (سپاه سختی و مشقت) نامیدند، خدا در این باره فرموده است: «لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ

ص: 144

وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ » (توبه /117)؛ «مسلم خدا رحمت ویژه اش را بر پیامبر صلی الله علیه و آله و مهاجران و انصار که در آن ساعت دشوار [جنگ تبوک) از او پیروی کردند ارزانی داشت».

سرانجام با همه دشواریها، پیامبر صلی الله علیه و آله و سپاه اسلام وارد تبوک شدند، خبر ورود آن حضرت به گوش پادشاه روم رسید، و معلوم شد او بنای جنگ نداشته و خبری که به پیامبر صلی الله علیه و آله داده بودند واقعیت نداشت، بلکه پادشاه روم از پیش به پیامبر صلی الله علیه و آله علاقه و ارادت پیدا کرده بود، ولی از ترس مردم خود که مبادا علیه او شورش کنند اظهارنمی کرد، و پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه بازگشت.

صحابه ممتاز بود به شناختن منافقین و او را صاحب سر پیامبر صلی الله علیه و آله می گفتند.

پیامبر صلی الله علیه و آله پس از رسیدن به مدینه، تصمیم منافقین را برای اصحاب بازگو کرد، از آن حضرت خواستند آن افراد را معرفی کند تا مجازاتشان کنند، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من دوست ندارم بگویند محمد اصحابش را می کشد، گفتند: اینها از اصحاب نیستند، فرمود: مگر تظاهر به اسلام نمی کنند؟

پس از آن پیامبر صلی الله علیه و آله در جمع مردم صحبت کرد و از حرفها و قصد منافقین خبر داد، منافقین (که در جمع بودند و گمان می کردند به طور کامل شناسایی شده اند) قسم یاد کردند که چنین مطلبی نگفته و چنین قصدی نداشته اند، خدای سبحان این آیه را نازل فرمود:

«يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا » (توبه /74)؛ به خدا سوگند می خورند که سخنان نادرست نگفته اند، در حالی که قطعا سخنان کفرآمیز گفته اند، و پس از مسلمان شدن، کافر شدند و تصمیم گرفتند، ولی به آن نرسیدند.

حذیفه گوید: من مهارناقه پیامبر صلی الله علیه و آله را در دست داشتم و عمار شتر را می راند، هنگامی که به عقبه رسیدیم، دوازده نفر نقاب دار، راه را بر ما بستند، پیامبر صلی الله علیه و آله بانگی بر آنها زد و آنها گریختند.

نیز نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: در میان اصحاب من دوازده نفر منافق هستند که هرگز داخل بهشت نشوند مگر این که شتر از سوراخ سوزن بگذرد.

نیز از حذیفه نقل است که گفت: من مرکب فلان وفلان را شناختم و در هر حال هرگاه کسی از دنیا می رفت، مردم منتظر می ماندند که حذیفه در تشییع جنازه و نماز بر او شرکت می کند یا خیر؟

ضمن برخی گفته و نوشته اند داستان عقبه و منافقین در بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله از

ص: 146

حجة الوداع بوده است. (1)

وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ » آل عمران (61)؛ هرگاه بعد از علم و دانشی که درباره مسیحا به تو رسیده، (باز) کسانی با تو به محاجه و ستیز برخیزند، به آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را، شما هم زنان خود را، ما نفوس خود را، شما هم نفوس خود را، آنگاه مباهله کنیم، ولعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.

پس از نازل شدن آیه مزبور، قبول کردند که روز بعد مباهله کنند. (1)

عالم مسیحیان به همراهان خود گفت: فردا نگاه کنید، اگر محمد صلی الله علیه و آله با فرزندان و اهل بیتش آمد، از مباهله با او حذر کنید و اگر با اصحاب و پیروانش آمد از مباهله با او، ترسی به خود راه ندهید.

بامداد روز بعد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به خانه امیرالمؤمنین علیه السلام رفت و دست امام حسن علیه السلام را گرفت و امام حسین علیه السلام را در آغوش و به سینه مبارکش چسباند و حضرت امیر علیه السلام در پیش رو و حضرت زهرا علیها السلام از پشت سر آن جناب حرکت کردند و برای مباهله از مدینه خارج شدند.

مسیحیان که درصدد بودند ببینند رسول خدا صلی الله علیه و آله برای مباهله، با چه کسانی خارج می شود، ناگاه مشاهده کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که یک کودک در آغوش دارد و دست یک کودک را نیز در دست گرفته و جوانی جلو و بانویی محجبه و با پوششی از نور پشت سر، وباکمال آرامش و وقار تشریف می آورند و پیامبر صلی الله علیه و آله به آنها سفارش می کند، که هرگاه من دعا کردم شما «آمین» بگویید. و جمعیت بسیاری از مردم نیز جمع شده و از فاصله دور تماشاگر این حادثه مهم شدند.

مسیحیان پرسیدند: اینها کیستند که با محمد صلی الله علیه و آله همراهند؟

ص: 148

در پاسخ گفتند: آن دو طفل که یکی را در آغوش گرفته و دست دیگری را در دست دارد، فرزندان دختر او می باشند، آن شخص که پیش روی او است پسر عموو شوهر دختر او است، و آن بانوی محترمه دخترش فاطمه علیها السلام است که اینها عزیزترین خلق خدا نزد آن حضرت می باشند. (1)

پس از آن ملاحظه کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله برای مباهله به دو زانو نشست و مهیای مباهله شد.

عالم مسیحیان همین که آن هیأت و افراد همراه پیامبر صلی الله علیه و آله را مشاهده کرد و آنان را شناخت سخت به وحشت افتاد و به همراهان خود گفت: اگر محمد صلی الله علیه و آله بر حق نبود جرأت نمی کرد چنین افرادی را که عزیزان او هستند برای مباهله همراه بیاورد و من چهره هایی می بینم که اگر از خدا بخواهند که کوهی را از جا برکند و متلاشی کند، هر آینه آن را از جای برکند و متلاشی کند و چنانچه مباهله کنند به سال نمی رسد که یک نفر مسیحی روی زمین باقی نخواهد ماند. لذا به مسیحیان که همراهش بودند گفت:

مباهله نکنید که همه هلاک می شویم. سپس خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و عرض کرد: ای ابوالقاسم! از مباهله با ما درگذروبا ما مصالحه کن». .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که رحمة للعالمین بود پذیرفت و مباهله و نفرین نکرد و قرار شد جزیه بدهند و شرایطی را رعایت نمایند.

بعد از چند روز دو نفر از همان بزرگان مسیحی به مدینه برگشتند و در خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمان شدند.

یکی از مساجد متبرکه شرق مدینه مسجد مباهله است که نزد اهل سنت به

ص: 149

مسجد الاجابه» معروف است و گفته شده که پیامبر صلی الله علیه و آله همین مسجد نشست.

مهلت دارند. (1)

ص: 151

نیت حج نمود و آداب محرم شدن و مستحبات آن را بجا آورد و تلبیه گفت، و کیفیت محرم شدن و تلبیه گفتن را به شرحی که در مناسک حج آمده است . به مسلمانان آموخت. و صد شتر برای قربانی با خود سوق داد و روز چهارم ذی حجه وارد مکه شد و اعمال را انجام داد.

از سویی حضرت امیر علیه السلام که از جانب یمن متوجه حج گردیده بود، داخل مکه شد و خدمت پیامبر رسید، حضرت رسول صلی الله علیه و آله از وی پرسید به چه نیت احرام حج بسته ای؟ عرض کرد: نیت کردم «احرام می بندم مانند احرام رسول خدا » پیامبر فرمود: بر احرام خود باقی باش مثل من، وتودر قربانی شریک من هستی.

روز هشتم ذیحجه پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد مسلمانان که حل شده بودند، مجددا محرم شوند و پس از تلبیه به سمت منی و عرفات حرکت کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله در روز عید قربان صدشتر قربانی کرد، شصت و شش شتر از صد شتر را برای خود نحر و قربانی فرمود و سی و چهار شتر دیگر را برای حضرت امیر علیه السلام و در عرفات و منی خطبه مفصلی خواند و مسلمانان را موعظه فرمود، وطبق روایات صحیح که شیخ مفید رحمة الله و دیگران نقل کرده اند، وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله از اعمال حج فارغ شد، متوجه مدینه گردید و مسلمانان که حدود صد و بیست هزار نفر بودند، همراه حضرت حرکت کردند.

«يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ » (مائده / 67)؛ ای پیامبر ! آنچه از طرف پروردگار بر تو نازل شده است کاملا [به مردم] برسان و اگر انجام ندهی رسالت او را ابلاغ نکرده ای و خداوند تو را از خطرات احتمالی مردم نگاه می دارد، و خداوند جمعیت کافران [لجوج) را هدایت نمی کند.

مؤذن مردم را به نماز ظهر دعوت کرد، پس از نماز ظهر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همه مردم را برای شنیدن پیام الهی فراخواند و منبری از جهاز شتران ترتیب داده شده و رسول خدا صلی الله علیه و آله بر فراز آن قرار گرفت و بعد از حمد و سپاس پروردگار به مردم فرمود:

من به همین زودی از میان شما می روم، من مسؤولم شما هم مسؤول هستید ... [تا آن که فرمود] اکنون بنگرید با این دو چیز گرانقدر که در میان شما به یادگار می گذارم چه خواهید کرد.

از میان جمعیت یک نفر صدا زد، کدام دو چیز گرانقدر یا رسول الله ؟

حضرت فرمود:

ثقل اکبر کتاب خدا که یک سوی آن به دست پروردگار و سوی دیگرش در دست شما است، دست از آن برندارید تا گمراه نشوید، اما دومین یادگار گرانقدر من، خاندانم می باشند خداوند لطیف خبیر به من خبر داده که این دو هرگز از هم جدا نشوند تا در بهشت به من بپیوندند، از این دو پیشی نگیرید که هلاک می شوید و عقب نیفتید که بازهلاک خواهید شد.

ناگهان مردم دیدند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به اطراف خود نگاه کرد و همین که چشمش به علی علیه السلام افتاد دست او را گرفت و بلند کرد، آن چنان که سفیدی زیر بغل هردو نمایان شد و همه مردم او را دیدند و شناختند، در این جا رسول اکرم صلی الله علیه و آله با صدای بلند و رسا فرمود: «چه کس از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنان سزاوارتر است ؟»

گفتند: خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله داناترند، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 154

خدا مولا و رهبر من است و من مولا و رهبر مؤمنانم سپس فرمود: «مفمن کنت مولاه فعلی مولاه؛ هرکس من مولا ورهبر او هستم علی علیه السلام مولا ورهبر او است.

او این سخن را سه یا چهار مرتبه تکرار کرد. بعد فرمود: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و أحب من أحبه و ابغضض من أبغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحق معه حیث ما دار؛ خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار، دوست بدار هر کس او را دوست دارد و دشمن بدار آن کس که با او دشمنی کند، یارانش را یاری کن، کسانی را که یاری اش نکنند یاری شان مکن و حق را همراه او بدارو او را از حق جدا مکن.

خطبه حضرت که به پایان رسید این آیه نازل گردید:

«الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا »(مائده/3)؛ امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم واسلام را به عنوان آیین [جاودان برایتان پذیرفتم.

در این هنگام مردم را شور و غوغایی فراگرفت و پیامبر صلی الله علیه و آله امر فرمود خیمه ای در مقابل خیمه آن حضرت نصب کنند و دستور داد حضرت امیر علیه السلام در آن بنشیند و مسلمانان گروه گروه بروند و این منصب را به آن جناب تبریک بگویند و او را امیرالمؤمنین بخوانند، و مسلمانان امر پیامبر صلی الله علیه و آله را اطاعت نمودند، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به همسران خود و زنان مسلمانان امر فرمود تا آنها نیز مانند مردها عمل کنند، ایشان هم امر آن حضرت را اطاعت کرده این منصب را به امیرالمؤمنین علیه السلام تبریک گفتند و آن جناب را امیرالمؤمنین خواندند، در این موقع ابوبکر و عمر نیز در حضور مردم آن حضرت علیه السلام را مخاطب قرار داده گفتند:

بخ بخ لک یا ابن أبی طالب اصبحت و امسیت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنة؛ آفرین، آفرین بر تو باد، ای فرزند ابوطالب تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان

ص: 155

شدی. (1)

نیز در پایان خطبه رسول خدا صلی الله علیه و آله، حسان بن ثابت با کسب اجازه از رسول خدا از اشعاری سرود که یکی از آنها این است:

فقال له قم یا علی فاننی* رضیتک من بعدی إماما و هادیا

پس پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام گفت: ای علی به پا خیز، همانا من پسندیدم که بعد از من توامام وهادی و رهبر باشی».

این بود خلاصه ای از حدیث غدیرخم که علاوه بر علمای شیعه جمع کثیری از اهل تسنن نیز آن را درکتب خود نقل کرده اند.

از جمله حافظ ابو سعید سجستانی، ابو نعیم اصفهانی، ابوالحسن واحدی نیشابوری، ابن عساکر شافعی، فخر رازی، حموینی، ابن صباغ مالکی، جلال الدین سیوطی، آلوسی، قندوزی، بدرالدین حنفی، شیخ محمد عبده مصری و جمع کثیری دیگر. (به الغدیر علامه امینی رحمة الله مراجعه شود).

لازم به یادآوری است که این دانشمندان سنی با این که خود حدیث غدیر را نقل کرده اند اما یا از جهت ترس و محیط و موقعیت خویش و یا از جهت تعصب، حدیث را توجیه و یا کم اهمیت جلوه داده و از آن گذشته اند. حشرهم الله مع أولیائهم وحشرنا مع أولیائنا إن شاء الله تعالی.

در عین حال چنانچه حدیث غدیر را هم توجیه و نادیده بگیرند اما حدیث اولین روز دعوت علنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و حدیث ثقلین و حدیث سفینه و احادیث دیگری که درباره امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام و سایر ائمه معصومین که خودشان نقل کرده اند، همه بر آنان حجت است و با توجه به کثرت این احادیث و تواتر آنها قابل توجیه و تأویل و چشم پوشی نیست. « لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَيَّ

ص: 156

عَنْ بَيِّنَةٍ » (انفال /42).

کیست شایسته اورنگ خلافت جزاو * کز همه برتر وداناتر و شایسته تر است

پشت اسلام زبازوی علی گشت قوی * نخل توحید ز شمشیر علی بارور است

سربه محراب پی بندگی آورد فرود * کی زشمشیر جفا شیر خدا را حذراست

زادب چهره برآن قبله حاجات بنه ه شهان را چوگدا بردرآن، خاک سراست

پس ابن جوزی از قول غزالی چنین نقل کرده است:

قال و لما مات رسول الله صلی الله علیه و آله قال قبل وفاته بیسیر ائتونی بدواة و بیاض لاکتب لکم کتابا لا تختلفوا فیه بعدی فقال عمر دعوا الرجل فانه لیهجر؛ هنگامی که رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، کمی پیش از وفاتش فرمود: دوات و کاغذ بیاورید تا برایتان نامه ای بنویسم که بعد از من در این امر اختلاف نکنید، پس عمر گفت: این مرد را واگذارید، همانا او یاوه وهذیان می گوید. (1)

السلف عترة و صحابه و تابعین» تألیف: محمد المنتصر الکتانی، استاد جامعه ام القری، مرکز جهانی تعلیم اسلامی مکه مکرمه ، که در سال 1410 هجری قمری، در جامعة أم القری» المرکز العالمی للتعلیم الاسلامی، مکة المکرمة، چاپ شده است.

ابتدای هرثه جزء و روی تمام مجلدات آن: «فقه عترت» مقدم بر «فقه صحابه و تابعین» نوشته شده است.

در مقدمه جلد اول آن (ص 4) نیز ابتدا به تعریف «فقه عترت» و امتیاز آن از «فقه صحابه و تابعین» پرداخته و نوشته است:

فقه عترت: فقه عترت، غیر از فقه صحابه و تابعین است و فقه عترت ممتاز است به فقه مادر و پدر وحمل و ولادت و شیر دادن و از شیر گرفتن و دوران سرپرستی و تربیت اطفال، چه پسر یا دختر و تعلیم آنها تا بزرگ و صالح شدن و هم خود صالح باشند و هم جامعه را به صلاح آورند.

در فقه عترت، فقه فاطمه دختر رسول الله [صلی الله علیه و آله ] می باشد و قضایای آن انگشت شمار است. (روایات آن حضرت بسیار کم است.) و فقه امیر المؤمنین علی بن ابی طالب [ علیه السلام] می باشد و فقه آن حضرت ممکن است در یک کتاب بزرگ جمع آوری شود، و همچنین در فقه عترت، فقه حسن بن علی و امام حسین علی بن [علیهما السلام] و محمد بن حنفیه فرزند علی بن ابی طالب [علیه السلام] و عبدالله نوه حسن بن علی [علیه السلام] و امام زین العابدین فرزند حسین بن علی و امام محمد باقر [علیه السلام] فرزند زین العابدین و امام جعفر صادق علیه السلام فرزند محمد باقر [علیه السلام] تا اینکه نوشته است:

وألظفر بفقه العترة ظفر بالعلم والهدی، و الأمان من الضلال، و بکتاب الله مقترنا بالهدایة و الأمان حتی دخول ألجنة.

دست یابی به فقه عترت، دست یابی به علم و هدایت است.

دست یابی به فقه عترت، در امان ماندن از ضلالت و گمراهی است.

ص: 160

دست یابی به فقه عترت، دست یابی به کتاب خدا همراه با هدایت و امان است تا داخل شدن در بهشت. (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجة الوداع، در صحرای عرفات در جمع صد و بیست هزار نفر از صحابه یا بیشتر، درباره تمسک به قرآن و اهل بیت خطابه ایراد کرد.

جابر بن عبدالله گفت: دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله، در حجة الوداع در حالی که بر شترش «قصوا» سوار بود، خطبه خواند، شنیدم که فرمود: من در میان شما بجا می گذارم آنچه را که اگر آن را اخذ کنید، هرگز گمراه نشوید، و آن کتاب خدا و عترتم می باشد.

زید بن ارقم نیز گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در میان شما بجا می گذارم آنچه را که اگر به آن تمسک جویید، هرگز بعد از من گمراه نشوید، یکی از آنها اعظم از دیگری است و آن کتاب خدا است، و آن ریسمانی است کشیده شده از آسمان تا زمین و عترتم (اهل بیتم)، که هرگز این دو از هم جدا نشوند تا نزد حوض بر من وارد شوند، پس ببینید بعد از من با آنها چگونه رفتار می کنید.

این روایت را جمعی از صحابه بازگو کرده اند [مانند] علی بن ابی طالب علیه السلام، زید

ص: 161

بن ثابت، زید بن ارقم، جابر بن عبدالله ، ابوهریره، ابو سعید خدری و حذیفة بن الیمانی.

این روایت را ترمذی واحمد و بزاز و طبرانی، در کتابهایشان آورده اند.

مؤلف آن کتاب، پس از تعریف «فقه عترت» و دلیل و ارزش و اهمیت آن به تعریف «فقه صحابه» و «فقه تابعین» پرداخته است ولی هیچ دلیلی بر اعتبار و حجیت فقه آنها از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله ارائه نکرده و هیچ امتیاز وخصوصیتی برای آنها نیاورده است، چون نه دلیلی از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود دارد، نه امتیازی برای فقه غیر عترت سراغ دارند. تنها دلیلی که آورده این است که:

رسول خدا صلی الله علیه و آله به لغت و زبان صحابه سخن گفته و صحابه مطالب آن حضرت را می فهمیدند و یاد گرفتند و به تابعین [نسل بعد] آموختند.

حدیث ثقلین در «سنن ترمذی»: محمد بن عیسی ترمذی (متولد سال 209 ه.ق، ومتوفای سال 279 ه.ق، از بزرگان اهل تسنن و صاحب یکی از صحاح ششگانه آنها، به نام «سنن ترمذی»)، درسنن خود، در ضمن مناقب اهل بیت علیهم السلام با سند، از زید بن ارقم نقل کرده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «إنی تارک فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلوا بعدی، أحدهما أعظم من الآخر، کتاب الله حبل ممدود

من السماء إلی الأرض، و عترتی اهل بیتی، لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما.» (1)

حدیث ثقلین به نقل از «نسائی»: «ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب نسایی» . متولد سال 215 و متوفای سال 303 ه.ق، از محدثین مشهور و صاحب یکی از صحاح ششگانه اهل سنت در کتاب ارزشمند خود «خصائص امیر المؤمنین علی

ص: 162

بن ابی طالب کرم الله وجهه» (ص21) (1) حدیث ثقلین را همانند سنن ترمذی نقل کرده است.

بنویسم که بعد از آن هرگز گمراه نشوید»، ولی عمربن خطاب . که در جمع حاضران بود . گفت: «دعوا الرجل فانه لیهجر؛ این مرد را واگذارید، همانا او به طور یقین هذیان ویاوه می گوید». (1)

عمر با این سخن بیجا و نابخردانه ، القاء شبهه کرد و با نسبت دادن - العیاذ بالله - هذیان گویی به پیامبر صلی الله علیه و آله، مانع نوشتن نامه شد. (2) و سرانجام پیامبر صلی الله علیه و آله از نوشتن نامه صرف نظر کرد و فرمود: «قوموا عنی؛ برخیزید از نزد من بروید» . (3)

ص: 165

در این جا تنها به گفته یک نفر از بزرگان اهل تسنن اکتفا می کنم:

قطب الدین شافعی شیرازی که از اکابر علمای اهل سنت است در کتاب کشف الغیوب » گوید: «این امر مسلم است که راه را بی راهنما نتوان پیمود و تعجب

ص: 166

می کنم از کلام خلیفة عمر بن خطاب رضی الله عنه که گفته: «چون قرآن در میان ما هست به راهنما احتیاجی نیست». این کلام مانند کلام آن کس ماند که گوید: چون کتب طب در دست ما هست احتیاجی به طبیب نمی باشد». بدیهی است که این حرف غیر قابل قبول و خطای محض است، چه آن که هرکس نتواند از کتب طب سردرآورد قطعا باید رجوع کند به طبیبی که عالم به آن علم است. همین قسم

است قرآن کریم که هرکس نتواند به فکر خود از آن بهره برداری کند و ناچار باید به آن کسانی که عالم به علم قرآن اند رجوع کند، چنان که خدای تعالی می فرماید: «ووَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ » (نساء/83) «و چنانچه آن را (آن خبر و مطلب را به پیامبر و رهبران خود . که قدرت فهم کافی دارند . بازگردانند از باطن و حقیقت آن آگاه خواهند شد.» وکتاب حقیقی سینه اهل علم است چنان که خداوند فرماید: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ وَلَئِنْ جَاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَوَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ » (عنکبوت/10) «همانا ما با شما بودیم، آیا خداوند به آنچه در سینه های مردم دنیا است، آگاه تر نیست ؟!» به همین جهت حضرت علی کرم الله وجهه فرمود: آنا کتاب الله التاط و هذا هو الضابیث. «من کتاب ناطق خدا هستم و این قرآن کتاب صامت است. (1)»

رسیده است. هر کس که به او وعده ای داده ام بیاید تا انجام دهم و هر کس از من طلبی دارد بیاید تا ادا کنم. آنگاه فرمودند:

ای مردم میان هیچ کس و خدا خویشاوندی یا چیزی که خیری به او برساند یا شری از او دفع کند وجود ندارد جز عمل. همانا کسی ادعا آرزو نکند که غیر از عمل، چیزی به حالش نفع می رساند. قسم به کسی که مرا مبعوث کرد، نجات نمی بخشد مگر عمل همراه با رحمت پروردگار، من نیز اگر عصیان کرده بودم سقوط کرده بودم. خدایا شاهد باش که رسالت خود را ابلاغ کردم؛ أیها الناس إنه لیس بین الله وبین أحد نسب ولا أمر یؤتیه به خیرا أو یصرف عنه شرا إلا العمل ألا لایدعین مدع و لا یتمنین متمن و الذی بعثنی بالحق لا ینجی إلا عمل مع رحمة و لو عصیت لهویت اللهم هل بلغت. (1)

حضرت فرمود: حق تعالی حکم کرده و سوگند یاد کرده است که از ظلم ظالم نگذرد، پس شما را به خدا سوگند می دهم هر که او را مظلمه ای نزد محمد صلی الله علیه و آله باشد برخیزد و قصاص کند که قصاص دنیا نزد من محبوب تر است از قصاص آخرت، در حضور گروه ملائکه وانبیا، پس مردی به نام سوادة بن قیس از آخر مجلس برخاست و عرض کرد: پدرومادرم فدای تویا رسول الله صلی الله علیه و آله هنگامی که از طائف می آمدی من به استقبال شما آمدم، شما برناقه غضبای خود سوار بودید و عصای ممشوق خود را در دست داشتید چون آن را بلند کردید که بر راحله خود بزنید بر شکم من آمد، ندانستم که به عمد بود یا به خطا، حضرت فرمود: معاذ الله که به عمد کرده باشم، پس به بلال فرمود: برو خانه فاطمه [ علیها السلام ] همان عصا را بیاور، چون بلال از مسجد خارج شد در بین راه ندا داد: ای مردم! کیست که نفس خود را پیش از روز قیامت در معرض قصاص قرار دهد؟ اینک محمد صلی الله علیه و آله پیش از روز قیامت خود را در معرض قصاص در آورده است، چون به در خانه فاطمه علیها السلام رسید در را کوبید و عرض کرد: ای فاطمه [ علیها السلام ] پدرت عصای ممشوق خود را می طلبد، فاطمه علیها السلام فرمود: امروز روز کار فرمودن عصا نیست، برای چه او را می خواهد؟ بلال عرض کرد: ای فاطمه [ علیها السلام ] مگر نمی دانی که پدرت بر منبر بر آمده و با مردم وداع می کند، فاطمه [ علیها السلام ] با شنیدن این سخن، غمناک گردید و سخت غصه دار شد، پس بلال عصا را گرفت و به خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شتافت و عصا را به آن حضرت داد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آن مرد کجاست؟ سواده عرض کرد: پدر و مادرم فدایت یا رسول الله صلی الله علیه و آله من حاضرم، حضرت فرمود: بیا از من قصاص کن تا از من راضی شوی، سواده عرض کرد: یا رسول الله صلی الله علیه و آله شکم خود را بگشا، چون حضرت لباس خود را کنار زد، سواده گفت: پدر و مادرم فدایت یا رسول الله صلی الله علیه و آله آیا اجازه می دهی لب هایم را بر شکم مبارک شما بگذارم؟

حضرت اجازه داد، سواده شکم حضرت را بوسید و گفت: پناه می برم به موضع

ص: 169

قصاص شکم رسول خدا صلی الله علیه و آله از آتش جهنم. حضرت فرمود: ای سواده! آیا قصاص می کنی یا عفو می نمایی؟ عرض کرد: یا رسول الله صلی الله علیه و آله به عفو می کنم، حضرت فرمود: خداوندا! سواده را عفو کن همان گونه که پیامبرت را عفو کرد، پس حضرت از منبر پایین آمد و می گفت: پروردگارا! امت محمد صلی الله علیه و آله را از آتش جهنم سلامت دار و حساب روز قیامت را برایشان آسان گردان. (1)

مؤلف: ملاحظه فرمودید که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در آستانه سفر آخرت، مردم را قسم می دهد که اگر کسی از اوطلبی دارد، یا از جانب آن حضرت به کسی ظلمی صورت گرفته یا حقی ضایع شده است، در همین دنیا مطالبه وتلافی کند، مبادا مطالبه و قصاص وتلافی به قیامت و در حضور خدا و ملائکه و انبیاء بیفتد.

اکنون ما که مسلمان وامت آن حضرت به حساب می آییم نکند آن قدر بر ذمه خود مظلمه داشته باشیم، آن قدر ظلم و حق کشی کرده باشیم، به مردم خصوصا به فقرا بدهکار باشیم که روزهای آخر عمر، روی اعلان و جرأت اظهار نداشته باشیم، خوف داشته باشیم که اگر اظهار کنیم آبروی ما در دنیا برود، ترس داشته باشیم طلبکارها و کسانی که حقشان را ضایع کرده و به آنها ظلم کرده ایم ما را محاصره کرده و آبروی ما برود. پس شایسته است از عمل روزهای آخر عمر پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگوارمان نیز پند بگیریم و به آنچه او انجام داد توجه کنیم.

سخن محرمانه پیامبر صلی الله علیه و آله با فاطمه علیها السلام : هنگامی که بیماری رسول خدا صلی الله علیه و آله شدت یافت و هنگام رحلت آن حضرت فرا رسید، آب را با دست مبارکش گرفته و بر صورتش ریخت و فرمود: واکرباه! فاطمه علیها السلام گفت: ای پدر! حزن من برای مشقت تو است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بعد از امروز دیگر مشقت و حزنی بر پدر تو نخواهد بود. ولی وقتی شدت جزع فاطمه علیها السلام را دید او را نزدیک خود خواند و به طور

ص: 170

محرمانه به او چیزی گفت که فاطمه علیها السلام گریست. پس باز به طور محرمانه چیزی به او گفت که زهرا علیها السلام شاد شد. هنگامی که رسول خدا از دنیا رفت، عایشه از آن کلام سری از فاطمه علیها السلام سؤال کرد، فرمود: پدرم مرا خبر داد که از دنیا می رود و من گریستم، اما بعدا مرا خبر داد که من اولین کسی هستم که پس از او از دنیا می روم و به او ملحق می شوم و من شاد شدم و خندیدم. (1)

رساندی. جبرئیل گفت: من نیز گواهی می دهم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! وصیت مرا گرفتی و آن را دانستی و ضمانت می کنی که بدان عمل نمایی؟

علی علیه السلام گفت: آری، و از خدا بر ادای آن کمک و توفیق می خواهم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! من می خواهم گواه بگیرم. علی علیه السلام گفت: گواه بگیرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هم اکنون جبرئیل و میکائیل و ملائکه مقرب حاضرند و من آنها را گواه می گیرم.

علی علیه السلام گفت: من نیز آنها را گواه می گیرم، و از جمله چیزهایی که نبی اکرم صلی الله علیه و آله به دستور جبرئیل شرط نمود، این بود که: یا علی! هر کس که دوست خداست، او را دوست بدار؛ و هرکس دشمن خداست، او را دشمن بدار و از او با شکیبایی و فروبردن خشم، بیزاری جوی، بر غصب حقت و هتک حرمتت صبر کن، علی علیه السلام گفت: صبر می کنم یا رسول الله.

امیرالمؤمنین علیه السلام می گوید: سوگند به آن خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، از جبرئیل شنیدم که به پیامبر می گفت: یا محمد! او را آگاه کن که حرمتش را هتک می کنند و محاسن او را به خون سرش خضاب خواهند کرد.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: وقتی آن سخن را از جبرئیل شنیدم، سر به زیر افکنده و گفتم: پذیرفتم و راضی شدم، گرچه حدود و سنت ها تعطیل، و کتاب الهی پاره و کعبه خراب و محاسنم به خون سرم خضاب گردد، یا رسول الله صبر می کنم تا بر تو وارد شوم.

آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و فاطمه علیها السلام و حسن و حسین علیهما السلام را طلبید و آنها را نیز آگاه کرد و آن وصیت نامه را به امیرالمؤمنین علیه السلام داد». راوی گوید: به موسی بن جعفر علیه السلام عرض کردم: آیا در آن وصیت، مخالفت با امیرالمؤمنین علیه السلام و ظلم بر او آمده بود؟ فرمود: آری، سوگند به خدا تمام آن چه بر آن حضرت وارد شد، در آن

ص: 172

وصیت نامه ثبت شده بود. (1)

خم و نه در غیر آن، همانند امروز بر ولایت علی تأکید نکرده بود. (1)

من بود. ابن عباس گفت: آیا آن را می پذیری و باور می کنی؟ والله رسول خدا از دنیا رفت، در حالی که به سینه علی تکیه زده بود و علی او را غسل داد و فضل برادرم، با او همکاری کرد و پدرم عباس قبول نکرد که حاضر شود و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را امر کرده که خود را مستور بداریم، لذا او در پس پرده بود.

نیز نقل کرده که در لحظات پایانی زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله، دست راست امیرالمؤمنین علیه السلام زیر چانه آن حضرت بود و در آن حالت، رسول خدا صلی الله علیه و آله جان داد، پس علی دست خود را بر صورتش کشید، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله را خوابانید و پارچه ای روی آن حضرت انداخت و در صدد تجهیز آن بزرگوار برآمد. (1)

گرفت و کمرم را قطع کرد. مالک بن دینار از حسن نقل کرده است که: زنی یهودی گوشت گوسفند مسمومی را به رسم هدیه نزد پیامبر فرستاد. رسول خدا مقداری از آن را در دهان گذاشت، سپس آن را بیرون آورد و به اصحابش فرمود: از این گوشت مخورید، ران این گوسفند مرا آگاه کرد که مسموم است. سپس در پی آن زن فرستاد و به او فرمود: چه باعث شد که تو چنین کنی؟ آن زن گفت: آن را مسموم کردم تا بدانم اگر شما در ادعای خود صادق هستی، خدا بر مسموم بودن این گوسفند آگاهت می کند؛ و اگر راست نمی گویی، من مردم را از شما راحت گردانم. (1)

نزد رسول خدا آورد و ایشان آن را سه قسمت نمود: قسمتی را برای خود، قسمتی را برای علی علیه السلام و قسمت سوم را برای فاطمه علیها السلام مقرر نمود. (1)

از حضرت امام باقر علیه السلام نقل است که امیرالمؤمنین علیه السلام در روز شورا فرمود: شما را به خدا سوگند، آیا در میان شما کسی هست به جز من که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را حنوط بهشتی داده و فرموده باشد که با یک سوم آن مرا حنوط کن، یک سوم دیگر را برای دخترم قرار ده و یک سوم آخر را برای خودت بگذار؟ گفتند: نه. (2)

تو کم است و این را دیگر نمی توان رد نمود و توان دفعش نیست. پدر و مادرم فدایت باد. ما را به یاد داشته و نزد پروردگارت یاد کن.

محمد بن حبیب گوید: پس از اتمام غسل پیامبر صلی الله علیه و آله ، علی علیه السلام خم شد و مکرر چهره رسول خدا را بوسید و گریه طولانی نمود.

لحد را پوشاندند. (1)

ارتفاع قبر پیامبر صلی الله علیه و آله: از امام صادق علیه السلام است که فرمود: قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله به مقدار یک وجب از زمین ارتفاع داشت و روی قبر آن حضرت مقداری ریگ ریختند. (2)

نداشته و شما اهل الله هستید که در مورد شما نعمت تمام و به وسیله شما از پراکندگی جلوگیری می شود و وحدت تحقق می یابد. شما اولیای خدایید، کسی که ولایت شما را بپذیرد، رستگار می شود؛ و کسی که به حق شما ستم کند، از بین می رود، خدا در کتابش مودت شما خاندان را بر مؤمنین واجب گردانیده و او بر نصرت شما، هنگامی که بخواهد، قادر است. پس برای عواقب امور صبر کنید، زیرا بازگشت همه به سوی خداست و او شما را به عنوان امانت پذیرفته و به اولیای مؤمن خود در زمین به ودیعت نهاده است. پس شما امانت به ودیعت گذاشته شده هستید، هر کس امانت را ادا کرد، خدا پاداشش دهد. مودت و اطاعت شما فرض گردیده است. پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت و خدا دین خود را کامل نمود. پس جاهل را حجتی نیست و کسی که نداند، یا خود را به نادانی بزند، یا فراموش نماید، حساب او با خداست. شما را به خدا می سپارم. درود بر شما.

راوی گوید: از امام محمد باقر علیه السلام سؤال کردم: این تعزیت از جانب چه کسی بود؟ فرمود: از طرف خدا بود. (1)

انس می گوید: هنگامی که رسول خدا از دنیا رفت، فاطمه علیها السلام می گفت: یا ابتاه أجاب ربا دعاه؛ یا أبتاه ! جنة الفردوس مأواه؛ یا أبتاه ! إلی جبرئیل ننعاه! یا أبتاه من ربه ما أدناه.

نیز از انس نقل است که پس از دفن پیامبر صلی الله علیه و آله ، فاطمه علیها السلام به من گفت: ای انس! آیا دل های شما راضی شد که بر روی پیامبر صلی الله علیه و آله خاک بریزید ؟! سپس فاطمه علیها السلام نزد قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و قدری از خاک قبر شریف را بر گرفته و بر روی چشمانش نهاد و این اشعار را قرائت نمود:

ماذا علی من شم ترب أحمد * أن لا یشم مدی الزمان غوالیا

صبت علی مصائب لوانها * صبت علی الأیام عدن لیالیا

ابوبکر رو به مردم نمود و گفت: ای مردم! کسی که محمد را می پرستد، او از دنیا رفت؛ و کسی که خدا را عبادت می کند، خدا حی لایموت است. پس این آیه را خواند:

«وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ » (آل عمران /144)؛ محمد یا فقط فرستاده خداست و پیش از او، فرستادگان دیگری نیز بودند؛ آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود شما به عقب برمی گردید ؟! و هر کس به عقب بازگردد، هرگز به خدا ضرری نمی زند و خداوند به زودی شاگران را پاداش خواهد داد.

عوتب فی ذلک فقال الله عزوجل: «طه مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى ». (1)

همچنین در روایت است که: «جابر بن عبدالله خدمت امام سجاد علیه السلام رسید، دید در محراب نشسته و عبادت، بدن شریفش را لاغر و نحیف گردانده است، امام علیه السلام جابر را احترام کرد و او را پهلوی خود نشاند و با صدای ضعیف، احوال او را پرسید. جابر گفت: یابن رسول الله صلی الله علیه و آله ! خداوند متعال بهشت را برای شما و دوستان شما خلق کرده، و جهنم را برای دشمنان شما آفریده است، پس چرا این قدر بر خود زحمت می دهید؟

حضرت فرمود: ای صحابی پیامبر صلی الله علیه و آله ! رسول خدا با آن کرامتی که نزد خداوند داشت، که ترک اولای گذشته و آینده او را بخشید، در عین حال آن حضرت مبالغه ومشقت در عبادت را ترک نفرمود، پدر و مادرم فدای او باد، آن قدر در عبادت مبالغه کرد تا آن که بر ساق مبارکش نفخ و ورم ظاهرگردید، صحابه گفتند: یا رسول الله ! چرا چنین زحمت می کشی؟ حال آن که خدا بر تو تقصیر نمی نویسد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا من بنده شاکر خدا نباشم و شکر نعمت های او را بجا نیاورم؟

جابر گفت: یابن رسول الله ! بر مسلمانان رحم کن! که به برکت شما، خدا از مردم بلاها را دفع می کند، آسمان ها را نگاه می دارد و عذاب های خود را بر مردم فرود نمی آورد.

حضرت فرمود: ای جابر! بر طریق پدران خود خواهم بود تا آنان را ملاقات کنم. (2)

ضمنا: (تهجد) (یعنی مقداری از شب بیدار ماندن برای عبادت) بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب بوده است، همچنین نماز شب بر آن حضرت واجب بوده و از خصائص آنجناب است، علامه مجلسی رحمة الله در بحار الانوار ج 16 ص 299 تحت عنوان

ص: 188

«خصائص النبی» بیست و سه خصوصیت ذکر کرده که منحصر به پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است.

دیگری از مهاجران به سقیفه شتافته و در حالی که گروه انصار، سعدبن عباده را به رسم جاهلیت می ستودند، بر آنان وارد شدند. (1)

مهاجران یک صدا گفتند هر چه ابوبکر بگوید و هر نظری داشته باشد ما قبول داریم.

ثابت بن قیس با چند کلمه، پاسخ دندان شکنی به ابوبکر داد و زیر بار حرف مهاجران نرفت و انصار نیز از سخنان او بیش از پیش به هیجان آمده و در عقیده خود اصرار و پافشاری کردند.

در این حال حباب بن منذرکه از طایفه انصار بود به پا خاست و گفت: خدمات انصار برای همه روشن است و احتیاج به توصیف و توضیح ندارد، و اگر مهاجران ما را قبول ندارند ما نیز از آنان پیروی نمی کنیم و در این صورت «منا امیر و منکم امیر» (امیری از ما و امیری هم از شما باشد) سعد بن عباده، رئیس طایفه خزرج، بانگ زد که وجود دو امیر در یک دین و یک حکومت نامعقول و بی منطق است و از این جا اختلاف دو قبیله انصار (اوس و خزرج) ظاهر شد و قبیله اوس، مخصوصا بشربن سعد، برای این که امارت سعد بن عباده عملی نشود، با مهاجران موافقت کردند ولی طایفه خزرج تسلیم نشدند، در نتیجه، سرو صدا بالا گرفت و دست ها به سوی قبضه شمشیر رفت و چیزی نمانده بود که فتنه بزرگی برپا شود، اسیدبن خضیرکه رئیس طایفه اوس بود با خزرج قطع رابطه کرد.

بیعت کرد و بدین ترتیب قضیه به نفع ابوبکر خاتمه یافت. (1)

مؤلف: براین اساس، آن اجماع امت که پیروان تسئن برآن تکیه کرده و خلافت ابوبکر را نتیجه شورا و سیر تاریخ می دانند، شورایی بود که علی بن ابی طالب علیه السلام و بزرگان بنی هاشم، و طلحه و زبیر و طایفه خزرج و گروهی از اصحاب معروف پیامبر صلی الله علیه و آله، مانند سلمان وابوذر وابوایوب انصاری و دیگران در آن دخالت نداشتند و مسلمانان سایر نقاط نیز مانند مکه ویمن ونجران و بادیه های حجاز، به کلی از آن بی خبر بودند.

از سویی عمر لحظه ای آرام نمی گرفت و مردم را برای بیعت با ابوبکر دعوت می کرد و پس از خروج از سقیفه نیز همچنان در کوچه و بازار، مردم را به مسجد می فرستاد تا با ابوبکر بیعت کنند، مردم بی خبر هم رو به سوی ابوبکر نهاده و با او بیعت کردند.

آری بلوای سقیفه . بعد از حدیث قلم و دوات . ضربتی بود بر پیکر اسلام که سرچشمه اختلاف و منشأ حوادث بعدی شد، مصائب اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله، گرفتاری های حضرت زهرا علیها السلام و امیرالمؤمنین علیه السلام وانحراف مسلمانان و جنگ های جمل و صفین و نهروان و سرانجام شهادت مولای متقیان و سپس داستان کربلا و شهادت عزیزان پیامبر صلی الله علیه و آله و فاطمه علیها السلام و اسارت آل الله و آنچه تا به حال بر سر مسلمانان آمده، همه و همه ثمره سقیفه است.

خشت اول چون نهد معمارکج * تا ثریا می رود دیوار کج

آن که طرح بیعت شورا فکند * خود همان جا طرح عاشورا فکند

دانی چه روزدختر زهرا اسیرشد * روزی که طرح بیعت و ما امیر شد

ص: 192

عمر این پیشنهاد را پذیرفت و گفت: به خدا سوگند! به محض این که به مدینه برسم در اولین فرصت اقدام می کنم. (1)

ابن عباس گوید: بعد از ماه ذی حجه وارد مدینه شدیم، و در اولین روز جمعه، من با شتاب به مسجد رفتم و نزدیک منبر نشستم، طولی نکشید که عمربن خطاب وارد مسجد شد، به عمروبن نفیل که در کنارم نشسته بود، گفتم: عمر امروز حرف هایی می زند که از ابتدا که خلیفه شده است، تاکنون نزده است، عمرو، حرف مرا باور نکرد و گفت: فکر نمی کنم حرفی که تا به حال نزده، بزند.

پس عمر روی منبر نشست و بعد از اذان مؤذن، حمد و ثنای الهی را ادا کرد، سپس گفت: آگاه باشید! من سخنانی خواهم گفت که مقدر شده بگویم و نمی دانم، شاید مردنم نزدیک باشد، پس هرکس شنید و حفظ کرد برای دیگران بازگو کند، و من به احدی اجازه نمی دهم نسبت دروغ به من بدهد، خداوند محمد صلی الله علیه و آله را به حق فرستاد و به وی کتاب نازل کرد و از آیاتی که خداوند نازل کرد آیه رجم است که ما آن را خواندیم و فهمیدیم و بر طبق همان آیه بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنا کننده را سنگسارکرد و بعد از وی ما نیز همین روش را پیش گرفتیم ولی

ص: 194

می ترسم دورانی بر این امت بگذرد که گوینده ای بگوید: به خدا سوگند! آیه رجم را در قرآن پیدا نمی کنم، و به وسیله ترک کردن حکمی که خدا فرستاده است به ضلالت بیفتند و حکم رجم در کتاب خدا برای هر مرد و زنی که با داشتن همسر زنا کند، ثابت است. و از آیاتی که ما در قرآن می خواندیم این آیه بود: «لاترغبوا عن آبائکم فإنه کفر بکم أن ترغبوا عن آبائکم» «از پدرانتان اعراض نکنید، زیرا اعراض کردن از پدران با کفر یکسان است». یا بدین صورت بود که: «إن کفرا بکم أن ترغبوا عن آبائکم» «به درستی که کفر شما این است که از پدرانتان اعراض کنید»(1) [ابن عباس گوید] سپس عمر بن خطاب گفت: به من گزارش رسیده که یکی از شما گفته است: به خدا سوگند! وقتی عمر مرد، با فلان شخص بیعت می کنم، ولی مبادا کسی از شما مغرور شود، یا این که بگوید، بیعت ابوبکر لغزش و اشتباه و نسنجیده بود و تمام شد، آگاه باشید! همانا (من هم قبول دارم که بیعت ابوبکر نسنجیده و اشتباه بود ولی خدا [مسلمانان را از] شر آن حفظ کرد، و در میان شما کسی مانند ابوبکر وجود ندارد که مردم به او تمایل پیدا کنند، و هرکس بدون مشورت، با کسی بیعت کند، هم بیعت کننده و هم کسی که با او بیعت کرده اند، در معرض کشته

ص: 195

شدن قرار خواهند گرفت.

پس از آن، عمربن خطاب گفت: همانا از اخبار بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، مربوط به ما و راجع به بیعت با ابوبکر بود، جز این که انصار با ما مخالفت کردند و همه آنان در سقیفه بنی ساعده جمع شدند.

علی علیه السلام و زبیر وکسانی که با ایشان بودند، با ما، در سقیفه بنی ساعده شرکت نکردند و حاضر نشدند «وخالف عنا علی و الزبیر و من معهما...» ولی مهاجران دور ابوبکر اجتماع کردند، پس من به ابوبکر گفتم: ای ابوبکر! ما را همراه بگیر تا نزد برادرانمان انصار برویم، سپس حرکت کردیم به سوی انصار، در میان راه دو نفر از مردان صالح به ما برخوردند و سؤال کردند: کجا می روید؟ گفتیم: نزد انصارمی رویم، گفتند: نزد آنان نروید و شما کار خودتان را انجام دهید، من گفتم: نه به خدا، ما نزد آنان می رویم و رفتیم وارد سقیفه بنی ساعده شدیم.

همین که وارد شدیم ناگهان ملاحظه کردیم که مردی خودش را در گلیمی پیچیده و در جلو انصار نشسته است، من گفتم: این مرد کیست؟ گفتند: سعد بن عباده است، گفتم: چرا خودش را در گلیم پیچیده ؟ گفتند: بیمار است. (1)

پس ما در سقیفه نشستیم و در همین حال سخنگوی انصار به سخن پرداخت و بعد از حمد و ثنای الهی گفت: اما بعد، ما انصار الله و ستون اسلام هستیم و شما

ص: 196

مهاجران (که از مکه به مدینه آمده و هجرت کرده اید) قبیله و جمعیت کمی هستید و افرادی از مردم شما خواستند ما را ریشه کن و از اصل زایل کنند و...

پس وقتی سخنگوی انصار حرف هایش را زد و سکوت کرد، من خواستم از ابوبکر پیشی بگیرم و سخن بگویم ولی رعایت ابوبکر را کردم و ابوبکر به من گفت: آرام باش، من نخواستم او را به غضب بیاورم، و ابوبکر از من حلم و آرامش بیشتری داشت و شروع به سخن کرد، و به خدا سوگند! چیزی از آنچه من می خواستم بگویم فروگزار نکرد و بهتر از من حرف زد.

سپس ابوبکر مقداری از انصار تعریف و ستایش کرد و خطاب به آنان گفت: آنچه از خوبی ها برای شما گفتم، به جا بود و شما اهل آن هستید ولی رهبری و پیشوایی مخصوص قبیله قریش است، زیرا قریش از حیث نسب و محل تولد (که مکه معظمه است بر دیگران تقدم دارند، و من برای رهبری و امارت بر شما، یکی از این دو نفر را می پسندم، شما با هرکدام خواستید بیعت کنید، و با یک دستش دست مرا گرفت و با دست دیگرش دست ابو عبیده را. ولی من به خدا سوگند! کراهت داشتم امیر مردم شوم و حال این که ابوبکر در میان آنان بود ... (1)

ص: 197

در این حال یک نفر از انصار، پس از مقداری صحبت و تندی، گفت: ای جماعت قریش! یک نفر از ما انصارامیر باشد و یک نفر هم از شما، «منا امیر و منکم امیر یا معشر القریش!» و هیاهو و سر و صدا بلند شد، به گونه ای که من از اختلاف ترسیدم، پس به ابوبکر گفتم: دستت را جلو بیاور و با او بیعت کردم، پس از من مهاجران نیز با ابوبکر بیعت کردند، سپس انصار هم با او بیعت کردند. آن گاه که انصار با ابوبکر بیعت کردند، ما بر سعد بن عباده جستیم (او را زیر لگد قراردادیم) «و نزونا علی سعد بن عباده»، پس یک نفر از آنان گفت: سعد بن عباده را کشتید، من گفتم: خدا او را بکشد، «فقال قائل منهم: قتلتم سعدبن عبادة فقلت: قتل الله سعدبن عبادة.» (1) «ابن عباس گوید: پس از آن، عمردرادامه سخنانش گفت: به خدا سوگند! ما در سقیفه بنی ساعده، چیزی قوی تر از تحقق بیعت با ابوبکر نیافتیم، وترس آن را داشتیم که اگر انصار از ما مفارقت و جدا شوند و بیعت صورت نگیرد، انصار با یک نفر از خودشان بیعت کنند، و پس از آن ما با این که راضی نیستیم، با آنان بیعت کنیم و یا با آنان مخالفت کنیم و بیعت نکنیم و فساد پیش آید. و پس از این، هرگاه شخصی با مردی بدون مشورت با مسلمانان بیعت کند، نه از او تبعیت می شود و نه از کسی که با او بیعت شده است، و هردو در معرض کشته شدن قرار می گیرند». (2)

ص: 198

(پایان خطبه عمربن خطاب درباره داستان سقیفه به نقل از صحیح بخاری)

ضمنا: «صحیح مسلم» کتاب الحدود، ص 759) باب 4: رجم الثیب فی الزنی. 15. حدیث (1691)، قسمتی از این حدیث را که مربوط به رجم و آیه مربوط به آن می باشد، از ابن عباس با سه سند نقل کرده است.

مؤلف: این روایت که در صحیح ترین کتاب های اهل تسنن آمده، و از قول عمربن خطاب بازگو شده است، بر مطالب مهمی دلالت دارد:

.. صریح در این است که خلافت ابوبکر، از جانب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نبوده است.

2. صریح در این است که بیعت با ابوبکر و خلافت اور اجماعی نبوده و علاوه بر مخالفت بزرگان بنی هاشم، سعد بن عباده نیز تا آخر مخالفت کرده و بیعت نکرد.

3. صریح در این است که اختلاف شدید بوده و ادامه هم داشته است.

4. صریح در این است که مسلمانان در سقیفه جمع شدند تا امیر تعیین کنند، بنابراین، ابوبکر را به عنوان خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله خواندن، صحیح نیست.

5. صریح در این است که بیعت با ابوبکر با پیشنهاد عمر بوده است نه با مشورت و نظرخواهی از مسلمانان.

6. صریح در این است که به اقرار عمر بن خطاب، بیعت با ابوبکر نسنجیده و خطا و اشتباه بوده است. (انما کانت بیعة أبیبکر فلتة...).

ص: 199

7- این روایت دلالت دارد که به عقیده عمربن خطاب ، دو آیه در قرآن وجود داشته است و او آنها را می خوانده و عمل می کرده است، یکی آیه «رجم» و دیگری آیه مربوط به حکم «اعراض از پدران» و حال این که در قرآن چنین آیاتی وجود ندارد، ومعنای این حرف همان تحریف واعتقاد به کم شدن قرآن کریم است. (1)

ابوطالب با عبدالله، پدر پیامبر صلی الله علیه و آله از یک مادر بودند، نام مادرشان فاطمه علیها السلام دختر عمر بن عائذ بن عمران از بنی مخزوم بود.

ابوطالب . که نامش عبدمناف است . چهار پسر داشت به نامهای: طالب، عقیل، جعفر و علی علیه السلام و دو دختر به نام: ام هانی و جمان ، که مادر ایشان فاطمه بنت اسد است. (1)

در میان عموهای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضرت ابوطالب، وحمزه سیدالشهدا از همه افضل بودند. و خدمات ابوطالب به پیامبر صلی الله علیه و آله و به اسلام بسیار بوده است. اما حضرت حمزه سیدالشهدا، پس مقام و جلالت آن بزرگوار بر همه مسلمانان روشن است و کیفیت مسلمان شدن آن جناب در صفحه 51 و شهادتش در جنگ أحد در صفحه 101 گذشت.

اما ابولهب وهمسرش ام جمیل- خواهر ابوسفیان،- عمه معاویه (2)- از دشمنان سرسخت پیامبر صلی الله علیه و آله بودند.

صفا و فریاد زد «یا صباحاه» (عرب این جمله را زمانی می گفت که مورد هجوم دشمن قرار می گرفت و برای اینکه همه بپاخیزند و در آماده باش باشند این جمله را با صدای بلند فریاد می کردند. وقتی مردم صدای پیامبر صلی الله علیه و آله را با این جمله شنیدند اجتماع نمودند، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به من بگویید اگر به شما خبری بدهم آیا مرا تکذیب خواهید کرد؟ اگر بگویم دشمن نزدیک شما رسیده و آماده حمله است قبول می کنید و آماده دفاع می شوید؟

در پاسخ گفتند: آری، ما هرگز از تو دروغ نشنیده ایم.

فرمود: «انی نذیر لکم بین یدی عذاب شدید» (من شما را از عذاب سخت الهی می ترسانم) شما را به توحید و یگانه پرستی و ترک بت ها دعوت می نمایم.

ابولهب وقتی این سخن را شنید گفت: «تبا لک! لهذا جمعتنا؟» (مرگ بر تو باد! آیا ما را فقط برای همین سخن جمع کردی؟!) در این هنگام سوره «تبت» نازل گردید.

«تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ مَا أَغْنَى عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ سَيَصْلَى نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ » (تبت /1 و 4)؛ نابود و بریده باد دو دست ابولهب، و مرگ بر او باد. هرگز مال وثروتش و آنچه را به دست آورد، به حالش سودی نبخشید. و به زودی وارد آتشی شعله ور شود. و همسرش (مثل شوهرش وارد آتش شعله ور شود) در حالی که هیزم کش (دوزخ) است و طنابی ازلیف خرما برگردنش است.

هنگامی که «ام جمیل»، با خبر شد که این سوره درباره او و شوهرش نازل شده، سنگی برداشت و به سراغ پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و می گفت: هرجا محمد را بیابم با همین سنگ بردهانش می زنم. (1)

ص: 202

الْمُتَوَكِّلِينَ » (آل عمران /159) « به برکت رحمت و عنایت الهی، در برابر مردم [نافرمان] نرم شدی، و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند. پس آنها را ببخش و برای آنان طلب آمرزش کن، و در کارها با آنان مشورت نما، و هنگامی که تصمیم گرفتی [قاطع باش] و بر خدا توکل کن، زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد». (1)

مؤلف: در این آیه، خداوند متعال چهار ادب و دستور کلی به پیامبر صلی الله علیه و آله داده است، یعنی او را به چهار ادب مؤدب فرموده است:

الف. از تقصیر مردم، [که از دستور توتخلف کردند] درگذروآنان را مورد عفو قرارده.

ب. برای مردم طلب آمرزش کن. (یعنی از بدی هایی که آنان با تو کردند، صرف نظر کن و از حق خود در گذر، و نسبت به نافرمانی های آنها از من برایشان طلب آمرزش کن، که من هم از حق خودگذشت می کنم).

ج. در کارها، با مردم مشورت کن. [که مبادا احساس استبداد کنند، مبادا شیطان وسوسه کند که پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را به حساب نمی آورد].

د. [پس از انجام مراسم مشاوره، در کاری که بنا است انجام گیرد، قاطع باش و بر خدا توکل کن که خدا متوکلان را دوست دارد. (2)

ص: 205

5- «فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ » (والضحی /9 و 10 و 11) نیز خداوند در این آیه، سه امر مهم را به پیامبر صلی الله علیه و آله آموخته است: الف- اما یتیم را تحقیر مکن، ب- و سؤال کننده را از خود مران، ج- و نعمت های پروردگارت را بازگو کن.

6- «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ » (انشراح/7 و 8)

در این آیه دو امر مهم و بسیار با ارزش را به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله توصیه فرموده است:

الف. «پس هنگامی که از کاری فارغ شدی به کار دیگر پرداز

ب. به سوی پروردگارت توجه کن».

یعنی ای پیامبر! هرگز آرام نگیروبیکارنمان، و هیچ گاه دست از تلاش وکوشش بر مدار و پیوسته مشغول کار و زحمت باش و با پایان یافتن مهمی به مهم دیگر پرداز. «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ» (1) که در آیین الهی و در مکتب اسلام! بازنشستگی، جا و معنایی ندارد، نیزای پیامبر صلی الله علیه و آله! در تمام کارها و در همه حالات به خدا تکیه کن و به سوی او توجه نما «وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ » یعنی به طور مستمر در طلب رضای پروردگارت باش و به سوی قرب درگاهش بشتاب.

بر این اساس بود که پیامبر صلی الله علیه و آله حتی در روزهای آخر عمر مبارک، پرچم جهاد بست و به دست اسامة بن زید داد و در مرض موت بود که با حالت تب به مسجد رفت و مردم را موعظه کرد، و اقامه نماز فرمود، و در بستر مرگ بود که قلم و دوات خواست تا چیزی بنویسد که بعد از خودش مسلمانان گمراه نشوند و باید توجه کنیم که هر چند مخاطب در این دو آیه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است، اما بدیهی و

ص: 206

روشن است که آیات شریفه بیانگر یک اصل مهم و کلی و فراگیر است، و هدف آن است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را برای مسلمانان به عنوان یک الگو و سرمشق ارائه دهد که تا زنده هستند از تلاش پی در پی و کار مستمر دست برندارند، همان گونه که خداوند فرموده است: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ » (احزاب/21) «برای شما در ادب و رفتار و زندگی) رسول خدا صلی الله علیه و آله سرمشق و الگویی نیکو است، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز قیامت دارند».

7- «وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ » «وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ » شعراء /214 و 215) «[ای پیامبر] خویشاوندان نزدیکت را [از نافرمانی پروردگار] بترسان، و در برابر مؤمنان که از تو پیروی می کنند متواضع باش».

در این دو آیه پیامبر صلی الله علیه و آله مأمور شده است، اول نزدیکان خود را هدایت کند و از مخالفت پروردگار بترساند، زیرا آنها سزاوارتر به هدایت واصلاح هستند، به علاوه کسی که می خواهد در جامعه تحول ایجاد کند باید از خود و بستگانش شروع نماید. دوم اینکه با مؤمنان راستین، با تواضع آمیخته به مهر و محبت رفتار کند.

نیز در روایت است که: خداوند سبحان سه دستور به پیامبر صلی الله علیه و آله داده است:

1. [ای محمد!] هرگز چشم به نعمت های مادی به مال و زندگی که به گروه هایی از کفار [و بی دینها] داده ایم میفکن. 2. هرگز به خاطر این که مال و ثروت در دست آنهاست غمگین مباش، (یا اگر آنها به توایمان نمی آورند ناراحت مباش، زیرا آنان لیاقت و ارزش با ایمان شدن را ندارند. 3. برابر مؤمنان تواضع کن، و بال فروتنی خود را برای آنان بگسترو پایین بیاور. (1)

ص: 207

دنیا را به او نشان دادند، اما نپذیرفت، و چون دانست خدا چیزی را دشمن می دارد آن را دشمن داشت، و چیزی را که خدا خوار شمرده، آن را خوارانگاشت، و چیزی را که خدا کوچک شمرده کوچک و ناچیز می دانست.

همانا پیامبر صلی الله علیه و آله بر روی زمین می نشست و غذا می خورد. و چون برده، ساده می نشست، و با دست خود کفش خود را وصله می زد، و جامه خود را با دست خود می دوخت، و بر الاغ برهنه سوار می شد، و دیگری را پشت سر خویش سوار می کرد.

پرده ای بر در خانه او آویخته بود که نقش و تصویرها در آن بود، به یکی از همسرانش فرمود، «این پرده را از برابر چشمان من دورکن که هرگاه نگاهم به آن می افتد، به یاد دنیا و زینت های آن می افتم». .

پیامبر صلی الله علیه و آله حقیقت و قلب از دنیا روی گرداند، و یادش را از جان خود ریشه کن کرد، و همواره دوست داشت تا جاذبه های دنیا از دیدگانش پنهان ماند، و از آن لباس زیبایی تهیه نکند و آن را قرارگاه دائمی خود نداند، و امید ماندن در دنیا نداشته باشد، پس یاد دنیا را از جان خویش بیرون کرد، و دل از دنیا برکند، و چشم از دنیا پوشاند.

او با شکمی گرسنه از دنیا رفت و با سلامت جسم و جان وارد آخرت شد، و کاخ های مجلل نساخت «سنگی بر سنگی نگذاشت» تا جهان را ترک گفت، و دعوت پروردگارش را پذیرفت».

و لقد کان فی رسول الله صلی الله علیه و آله کاف لک فی الأسوة، و دلیل لک علی ذم الدنیا و عیبها، وکثرة مخازیها و مساویها، إذ قبضت عنه أطرافها، و وطئت لغیره أکنافها، و فطم عن رضاعها، وزوی عن زخارفها.

فتأس بنبیک الأطیب الأطهر فإن فیه أسوة لمن تأسی، و عزاء لمن تعزی. و احب العباد الی الله بنبیه، والمقتص لأثره. قضم الدنیا قضما، ولم یعرها طرفا أهضم أهل الدنیا کشحا، و اخمصهم من الدنیا بطنا، عرضت علیه الدنیا

ص: 209

فأبی أن یقبلها، وعلم أن الله سبحانه أبغض شیئا فأبغضه، و حقر شیئا فحقره، و صغر شیئا فصغره.

ولقد کان صلی الله علیه و آله یأکل علی الأرض، و یجلس جلسة العبد، و یخصف بیده نعله، و یرقع بیده ثوبه، ویرکب الحمار العاری، و یردف خلفه، و یکون الستر علی باب بیته فتکون فیه التصاویر فیقول: «یا فلانة . لاءحدی أزواجه. غیبیه عنی، فإنی إذا نظرت إلیه الدنیا و زخارفها». فأعرض عن الدنیا بقلبه، وأمات ذکرها من نفسه، و أحب أن تغیب زینتها عن عینه، لکیلا یتخذ منها ریاشا، ولا یعتقدها قرارا، ولا یرجو فیها مقاما، فأخرجها من النفس، وأشخصها عن القلب ، و غیبها عن البصر. وکذلک من أبغض أن ینظرإلیه، وأن یذکر عنده. خرج من الدنیا خمیصا، و ورد الأخرة سلیما. لم یضع حجرا علی حجر، حتی مضی لسبیله، و أجاب داعی ربه. (1)

تو اگر زامت احمدی * ملکات صدق و صفا بجو

درکات خشم و غضب بنه * درجات سلم و رضا بجو

گرت آرزوی بقابود * ز طریق فقر و فنا بجو

ره رستگاری و عافیت * به سراج علم و تقی بجو

که بنور علم بپا بود * علم نجات محمد صلی الله علیه و آله

3- از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود: روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روی زمین نامناسبی نشسته بود و غذا می خورد، زنی چادرنشین، بر آن حضرت عبور کرد . و از آن جا که باور نمی کرد پیامبر صلی الله علیه و آله با آن مقام و منزلت، آن گونه باشد، لذا از روی تعجب . گفت: ای محمد! تو همانند بندگان غذا می خوری و مثل بندگان می نشینی؟، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهبه او فرمود: ویحک و أی عبد أعبد منی؟ وای بر تو!!

ص: 210

کدام بنده ای از من بنده تر است؟ (1)

4- از ابن مسعود نقل است که: روزی مردی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید، هنگام سخن گفتن با آن حضرت، از هیبت رسول خدا صلی الله علیه و آله بدنش به لرزه افتاد، پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «فلست بملک، إنما إبن إمرأة تأکل القد»؛ راحت باش، من پادشاه نیستم، من فرزند زنی هستم که گوشت قرمه (گوشت نمک زده خشک شده) می خورد.

5- در روایت دیگر است که: روش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر این بود هرگاه کودک خردسالی را به حضورش می آوردند تا برای او دعا کند، یا نامی بر او برگزیند، حضرتش به احترام خانواده کودک، او را بر دامن خود می نشاند، گاهی کودک ادرار می کرد. یکی از حاضران برکودک فریاد می زد که چرا بول کردی؟

پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود: از ادرار کودک جلوگیری نکنید! آنگاه کودک را آسوده می گذاشت تا ادرارش را تمام کند. سپس برای او دعا می کرد، یا نامگذاری می فرمود و خانواده اش را خوشحال می کرد به گونه ای که می فهمیدند پیامبر صلی الله علیه و آله از ادرار کودکشان، ناراحت نشده است. هنگامی که آنان می رفتند آن حضرت لباسش را تطهیر می کرد.

6- همچنین نقل شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خوش نمی داشت کسی جلوی او برخیزد و می فرمود: هرکس دوست دارد مردم به احترام او بلند شوند، جایگاه خود را در آتش مهیا کرده است. (2)

7- نیز نقل شده است که: «هرگز دیده نشد چهار زانو بنشیند، بلکه همواره دو زانو می نشست و تکیه نمی داد». نیز دیده نشد در حضور کسی پاهایش را دراز کند.

ص: 211

هم چنین، بیشتر اوقات رو به قبله می نشست. و هرگز غذایی را مذمت نکرد، و چنانچه غذایی را نمی پسندید می فرمود میل ندارم.

8- از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که فرمود: پیراهن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کهنه شده بود، مردی دوازده درهم خدمت آن حضرت داد، پیامبر صلی الله علیه و آله پول را به علی علیه السلام داد و فرمود: برای من لباس و پیراهن خریداری کن.

حضرت امیر علیه السلام رفت بازار و یک پیراهن به دوازده درهم خرید و نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد، آن حضرت نگاه به پیراهن کرد و فرمود: ای علی علیه السلام ! نزد من پیراهنی ارزان تر از این محبوب تر است، حضرت امیر علیه السلام پیراهن را برگرداند و از فروشنده دوازده درهم را پس گرفت و خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آورد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه با علی علیه السلام راهی بازار شدند تا پیراهن بخرند، در راه کنیزی را دیدند کنار جاده نشسته گریه می کند، پیامبر صلی الله علیه و آله از آن کنیز سؤال کرد چرا گریه می کنی؟ گفت: بانوی من چهار درهم داده خرید کنم، و من آن را گم کرده ام، و جرأت نمی کنم به خانه برگردم، پیامبر صلی الله علیه و آله چهار درهم به او داد و فرمود: برو خانه، و پس از آن به بازار رفتند و یک پیراهن به چهار درهم خریدند و پیامبر صلی الله علیه و آله خدا را حمد کرد.

در بازگشت، مرد برهنه ای را دیدند که می گفت: هر کس مرا بپوشاند، خداوند او را با لباس های بهشتی بپوشاند، پیامبر صلی الله علیه و آله پیراهن را به او داد و برگشتند بازار و پیراهن دیگری به چهار درهم خریدند و خدا را شکر کرد، در بازگشت، ملاحظه کردند آن کنیز همچنان کنار جاده نشسته و ناراحت است، پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: چرا به خانه نرفتی؟ گفت: یا رسول الله صلی الله علیه و آله از وقتی که برای خرید، از خانه خارج شده ام، زیاد طول کشیده و ترس دارم کتکم بزنند که چرا دیر آمدی.

پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: حرکت کن من همراهت می آیم، وقتی درب خانه رسیدند، رسول خدا فرمود: السلام علیکم ای اهل خانه! اما کسی جواب نداد، بار

ص: 212

دوم سلام کرد، و جواب نشنید، بار سوم سلام کرد، اهل خانه پاسخ داده گفتند: و علیک السلام یا رسول الله صلی الله علیه و آله و برکاته، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چرا اول که سلام کردم جواب ندادید؟، گفتند: سلام شما را شنیدیم و این که جواب ندادیم برای این بود که دوست داشتیم سلام شما بیشتر شود، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این کنیز را به خاطر دیر کردنش مؤاخذه نکنید، گفتند یا رسول الله! به خاطر قدم شما این کنیز را آزاد کردیم، پیامبر صلی الله علیه و آله حمد خدا را به جا آورد، و فرمود: دوازده درهمی بابرکت تراز این دوازده درهم ندیده بودم، دو برهنه را پوشاند، و کنیزی را هم آزاد کرد. (1)

8. هرگز دیده نشد پای خویش را پیش همنشین خود دراز کند.

9. چنانچه کسی خدمت حضرت می نشست، هنگامی که می خواست برخیزد، آن حضرت به احترام او برمی خواست.

10. در جایی که نیاز نبود، سخن نمی گفت.

11. سخن بیهوده نمی گفت.

12. سخن کسی را قطع نمی کرد.

13. اهل فضل را به اندازه فضلشان، بر دیگران ترجیح می داد.

14. اجازه نمی داد کسی برابرش بایستد.

15. هرگاه یکی از اصحاب دیده نمی شد، از او سراغ می گرفت.

16. خنده اش تبسم بود. (با صدای بلند خنده نمی کرد) .

17- بسیار باحیا بود، از دوشیزگان پرده نشین، باحیاتر بود.

18۔ باوقارو مؤدب راه می رفت، وقدم های مبارک را استوار بر می داشت و می نهاد.

19. بر الاغ سوار می شد. [آن را کسر شأن نمی شمرد].

20. هنگام میل غذا، از جلوی خود، غذا برمی داشت.

21. آب را با تأنی و بر سه جرعه می نوشید و آن را می مکید و نمی بلعید.

22. در ابتدای غذا و آب خوردن ، بسم الله، و در پایان، الحمد لله می گفت .

23. هرگز کسی را سرزنش نمی کرد، و از کسی عیب جویی نمی فرمود.

24۔ لغزش مردم را نادیده می گرفت، و از امور پنهانی مردم تجسس نمی کرد.

25. خوش برخورد، گشاده رو، و با آغوش باز، با مردم مواجه می شد.

26. سختگیر، وتندخووبدزبان نبود.

27.کسی را مدح نمی گفت، عیب کسی را هم بازگو نمی کرد.

28. چیزی آن حضرت را به خشم و غضب نمی آورد.

29. از بیماران عیادت می کرد.

ص: 214

30. در مراسم تشییع جنازه ها شرکت می کرد.

31- هرگاه با گروهی مسافرت می کرد، هریک از همسفران، برای تهیه غذا کاری به عهده می گرفت، پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود: من برای پختن غذا هیزم جمع می کنم و به جمع کردن هیزم می پرداخت، و می فرمود: خوش ندارم خود را بر شما امتیاز دهم، همانا حق تعالی کراهت دارد بنده ای از بندگانش، خود را بر رفقا و دیگران امتیاز دهد، دوست نمی دارد بنده ای خود را برتر از دیگران بداند.

32. بسیار متواضع، مهربان، دلسوز، و خیرخواه بود.

33. و از گرفتاری مؤمنان رنج می برد. «لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ » (توبه / 128) «به طور یقین، پیامبری از خودتان به سویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است و بر هدایت شما اصرار دارد و نسبت به مومنان رؤوف و مهربان است».

ای ختم پیامبران مرسل * حلوای پسین و ملح اول

ای خاک توتوتیای بینش * روشن به توچشم آفرینش

سرخیل توئی و جمله خیلند * مقصود تویی همه طفیلند

ای کنیت ونام تو مؤبد * بوالقاسم واحمد و محمد صلی الله علیه و آله

یادآوری: آنچه در رابطه با ادب و آداب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آوردم قطره ای از دریا است، والا، آیات و روایات در این باره، بسیار و از حد و حصر خارج است. (1)

ص: 215

جوانی اش که در چه کارهایی آن را فرسوده کرده است. 3- از مالش که از چه راهی کسب کرده و در چه راهی صرف کرده است. 4. از دوستی خاندان ما، والذی نفسی بیده، لا تزول قدم عبد یوم القیامة حتی یسأله الله عن اربع: عن عمره فیم أفناه وعن شبابه فیم أبلاه وعن ماله من أین اکتسبه و فیم أنفقه وعن حبنا أهل البیت. (1)

3- فرصت را از دست ندهید: نیز به ابوذر فرمود:

پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت شمار: 1. جوانی را قبل از پیری، 2. سلامتی را قبل از بیماری، 3. بی نیازی را قبل از تهیدستی، 4. آسایش خاطر را پیش از گرفتاری، 5 - زندگی را پیش از مرگ. یا اباذر! اغتنم خمسا قبل خمس، شبابک قبل هرمک و صحتک، قبل سقمک، و غناک قبل فقرک، و فراغک قبل شغلک، و حیاتک قبل موتک. (2)

4- سفارش به هفت ام: ابوذرگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله مرا به هفت چیز سفارش کرد:

الف. در زندگی به زیردستان خود نگاه کنم.

ب. به بالا دستان خود نگاه نکنم.

ج. مسکینان را دوست داشته باشم و به ایشان نزدیک (وهم نشین شوم.)

د. سخن حق را بگویم هر چند که در ذائقه شنونده تلخ باشد.

همه با خویشانم نیکی کنم هر چند آنان از من روی برگردانند.

و در راه خدا از سرزنش ملامت گران، پروایی نداشته باشم.

ز. ذکر شریف «لا حول ولا قوة الا بالله» را زیاد بگویم زیرا که این ذکر ازگنج های بهشت است.

أوصانی رسول الله صلی الله علیه و آله بسبع: أوصانی أن أنظر إلی من هو دونی ولا أنظر إلی من هو فوقی، واوصانی بحب المساکیین والدنو منهم، و أوصانی أن أقول ألحق و إن کان

ص: 217

مرا، و أوصانی أن أصل رحمی وإن ادبرت، و أوصانی ان لا أخاف فی الله لومة لائم، و أوصانی أن استکثر من قول لاحول ولا قوة إلا بالله ، فانها من کنوز الجنة. (1)

5- سفارش به خوش خلقی: همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خوش خلقی، انسان را به درجه روزه دار نماز شب خوان می رساند، به آن حضرت گفته شد، با ارزش ترین چیزی که به انسان داده شده چیست؟ فرمود: «خوش اخلاقی». «حسن الخلق یبلغ بصاحبه درجة الصائم القائم، فقیل له: ما أفضل ما أعطی العبد؟ قال: حسن الخلق». (2)

6- و فرمود: خلق بد عمل را فاسد می کند، همان گونه که سرکه عسل را فاسد میکند. «ألخلق ألسئ یفسد العمل کما یفسد ألخل ألعسل». (3)

7- مفسده عمل بدونی علم: همچنین فرمود: کسی که بدون علم عمل کند، مفسده عملش بیش از مصلحت عملش می باشد. آنچه را فاسد و خراب می کند بیشتر از آنچه است که اصلاح می کند] «من عمل علی غیر علم کان ما یفسد أکثر مما یصلح». (4)

8- وهمان حضرت فرمودند:

به هر کس در دنیا چهار خصلت داده شود، خیر دنیا و آخرت را دریافته و بهره خود را از دنیا و آخرت می برد، 1. ورع و پرهیزکاری که او را از گناهان بازدارد، 2. حسن خلقی که با آن در میان مردم زندگی کند، 3. حلمی که به وسیله آن جهل جاهلان را دفع کند، 4. همسر صالح و شایسته ای که او را در امر دنیا و آخرت یاری نماید؛ من أعطی أربع خصال فی الدنیا فقد أوتی خیر الدنیا والآخرة

ص: 218

و فاز بحظه منهما: ورع یعصمه عن محارم الله و حسن خلق یعیش به فی الناس و حلم یدفع به جهل الجاهل و زوجة صالحة تعینه علی امر الدنیا والآخرة.

9- نیز فرمودند:

شب معراج بر گروهی گذشتم که با ناخنهای خویش صورتهایشان را خراش می دادند. (به صورتشان ناخن می زدند) گفتم: ای جبرئیل این افراد چه کسانی هستند؟ گفت: اینها کسانی هستند که پشت سر مردم حرف می زدند، و غیبت می کردند و عرض و آبروی مردم را مورد تعرض قرار می دادند؛ مررت لیلة أسری بی علی قوم یخمشون وجوههم بأظافیرهم، فقلت: یا جبرئیل من هؤلاء ؟ قال: هؤلاء الذین یغتابون الناس و یقعون فی أعراضهم. (1)

10- همچنین فرمود:

ای کسانی که با زبان ایمان آورده اید، ولی قلب (و باطن ایمان نیاورده اید، غیبت مسلمانان را نکنید، و اسرار و عیوب آنها را جستجو نکنید، به طور حتم، هرکس از اسرار و عیوب و پنهانی های برادر ایمانی اش تجسس کند، خدا اسرار وعیوب او را تجسس می کند، و هر کس را که خدا از اسرار و عیوبش تجسس کند، رسوایش می کند هر چند درکنج خانه اش باشد؛ یا معشر من آمن بلسانه و لم یؤمن بقلبه، لا تغتابوا المسلیمین ولاتتبعوا عوراتهم، فان من تتبع عورة أخیه تتبع الله عورته ومن تتبع الله عورته یفضحه ولو فی جوف بیته. (2)

11- با هم قهر نکنید: و فرمودند: «دو نفر مسلمان که با هم قهر کنند، یکی از آنها سزاوار لعنت و دوری از رحمت حق می گردد و چه بسا هر دو سزاوار آن شوند.

عرض کردند: آنکه ظالم است سزاوار لعنت است، اما مظلوم چرا؟ فرمودند: برای اینکه او پیشنهاد آشتی نمی دهد و از گفتار و رفتار رفیق ظالم، صرف نظر نمی کند،

ص: 219

باید مظلوم و ستمدیده برود نزد رفیق ستمگر خود و به او بگوید: ای برادر! من ظالم و ستمگرم (بدی را گردن خود اندازد) تا جدایی و قهر میان آنان از بین برود، و خدا حکیم و عادل است و داد مظلوم را از ظالم خواهد گرفت».

12- و همان حضرت فرمودند: «دو نفر مسلمان که با هم قهر کنند و سه روز بگذرد و با هم صلح و آشتی نکنند از دایره اسلام بیرون می روند و هر کدام پیش قدم شود و ابتدا به صلح و سخن گفتن رو آورد، روز قیامت زودتر داخل بهشت می شود». (1)

و فرمودند: «برای مسلمان حلال نیست بیش از سه روز از برادر خود دوری و قهر کند. و تا زمانی که با هم قهر باشند شیطان شادمان است. و همینکه با هم آشتی کردند زانوهای شیطان بلرزد و بندبند بدنش از هم جدا شود و فریاد زند ای وای! و غم و اندوه او را فرا گیرد». (2)

مؤلف: روایات در این باره بسیار است و از قهر و دوری مؤمنین از یکدیگر به شدت مذمت شده و چه نیکوو بجاست که طالب راحتی دنیا و سعادت آخرت از قهر کردن، خصوصا با فامیل و خویشاوندان پرهیز کند و بخاطر امور دنیوی خانه و زندگی و اوقات خود را تلخ نکند و به جهنم تبدیل نسازد و شیطان را شادمان نکند، و چنانچه کدورتی حاصل شده، هرچه زودتر با چشم پوشی و گذشت برای صلح و آشتی پیشگام شود. و در رفتن به بهشت سبقت گرفته بینی شیطان را نیز

ص: 220

بخاک بمالد و توجه کند که الفت و دوستی به قدری با اهمیت و با ارزش است که خداوند متعال در مقام امتنان بر مؤمنین خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: «لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ» (انفال /63) [ای پیامبر!] اگر همه آنچه را در روی زمین است هزینه و صرف می کردی نمی توانستی میان دلهای بندگان من را الفت اندازی و آنها را به یکدیگر مهربان کنی، ولی خدا میان آنان ایجاد الفت کرد»

آری قهر بسیار مذموم و الفت و دوستی بسیار محبوب و مطلوب است.

درخت دوستی بنشان که کام دل ببار آرد * نهال دشمنی برکن که رنج بی شمار آرد

فإن حافظیک لایستریحان من أن یکبا لک الحسنات حتی تنبذه عنک. (1)

3- یا علی! هفت گروه هستند که اگر توهین شدند، خود را ملامت و سرزنش کنند نه دیگران را، و آنان عبارتند از:

الف. کسی که بدون دعوت سر سفره ای بنشیند. «ألذاهب إلی مائدۃ لم یدع إلیها.»

ب. کسی که به صاحب خانه دستور وامر ونهی کند. «المتأمر علی رب ألبیت .»

ج. کسی که از انسانهای لئیم انتظار احسان داشته باشد. «طالب الفضل من اللئام.»

د. کسی که در امر پنهانی دو نفر داخل شود بدون آن که آنان به او اجازه دهند. «الداخل بین إثنین فی سرلم یذخلاه فیه.»

هر کسی که در مجلس، جایی بنشیند که اهلیت آن جا را ندارد. «ألجالس فی مجلس لیس له بأهل.»

و. کسی که با فردی سخن بگوید که به وی گوش نمی دهد. «المقبل بالحدیث علی من لا یسمع منه .»

زه ای علی! جز برای پنج چیز ولیمه نباشد، عروسی، تولد فرزند، ختنه، و خرید خانه یا ساختن آن، و بازگشت از حج. «یا علی! لا ولیمة إلافی خمس، فی. عرس، أو خرس، أو عذار أو وکار، أو رکاز»

4- ای علی! خواب چهارگونه است، پیامبران بر پشت می خوابند، و مؤمنان به پهلوی راست، وکافران و منافقان بر پهلوی چپ، و شیاطین به رو. «یا علی! ألنوم أربعة: نوم الأنبیاء علیهم السلام علی أقفیتهم، و نوم المؤمنین علی أیمانهم، و نوم الکفار والمنافقین علی یسارهم و نوم الشیاطین علی وجوههم.»

5- ای علی! دو رکعت نماز عالمم برتر است از هزار رکعت نماز عابد. «یا علی!

ص: 222

رکعتان یصلیهما العالم أفضل من ألف رکعة یصلیها ألعابد.» (1)

یادآوری: اینها گزیده ای از سخنان و آدابی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت امیر علیه السلام تذکر داد، و کامل آنها در بحارالأنوار، ج 77 آمده است.

فی سبیل الله ، فکان أول من یرد النار، وکذلک الرجل إذا کان لها ظالما.» (1)

4- هر زنی که با شوهرش مدارا نکند و او را بر آنچه در توانش نیست وادارد؛ هیچ حسنه ای از او پذیرفته نخواهد شد و خدا را با خشم دیدار خواهد کرد. «أیما امرأتی لم ترفق بزوجها وحملته علی ما لا یقدر علیه وما لا یطیق لم تقبل منها حسنة وتلقی الله و هو علیها غضبان». (2)

5- هر مردی که بر بداخلاقی همسرش شکیبا باشد؛ خداوند پاداش بلای ایوب علیه السلام را به او خواهد داد و هر زنی که بر بداخلاقی شوهرش شکیبا باشد؛ خداوند پاداش آسیه، دختر مزاحم را به او خواهد داد. «من صبر علی سوء خلق امرأته أعطاه الله من الأجر ما أعطی أیوب علیه السلام علی بلائه، و من صبرت علی سوء خلق زوجها أعطاها الله مثل ثواب آسیة بنی مزاحم».

6- هرکه می خواهد ماندگار باشد .گرچه ماندگاری نیست . بایستی ناشتایی بخورد، کفش راحت به پا کند، لباس سبک بپوشد و کمتر با زنان آمیزش کند.

گفته شد: ای پیامبر صلی الله علیه و آله خدا! سبکی لباس چیست؟ فرمود: کمی بدهی. «من أراد البقاء ولا بقاء فلیباکر الغداء ولیجود الحذاء ولیخفف الرداء ولیقل مجامعة النساء. قیل: یا رسول الله ! وما خفة الداء ؟ قال: قله الدین». (3)

7- هرکه غذای حلال بخورد، فرشته ای بالای سرش می ایستد و برای او آمرزش می طلبد تا از غذا دست بکشد. «من أکل الحلال قام علی رأسه ملک یستغفر له حتی یفرغ من أکله». (4)

ص: 224

8- هرگاه لقمه حرامی در شکم بنده ای قرار گیرد، همه فرشتگان آسمانها و زمین او را لعنت می کنند، و تا وقتی که آن لقمه در شکم اوست، خداوند نگاه رحمت به او نکند و هر که لقمه حرامی بخورد، بی تردید خشم خدا را برانگیخته است، اگر توبه کند، خداوند توبه اش را می پذیرد. و اگر بدون توبه بمیرد، او شایسته دوزخ است. «إذا وقعت اللقمة من حرام فی جوف العبد لعنه کل ملک فی السماوات و فی الأرض، و ما دامت اللقمة فی جوفه لا ینظر الله إلیه، ومن أکل اللقمة بین الحرام فقد باء بغضب من الله ، فإن تاب تاب الله علیه، وإن مات قالنار أولی به». (1)

9- چهار چیز از سعادت و نیک بختی است و چهار چیز از شقاوت و بدبختی است. چهار چیزی که از سعادت است عبارتند از: زن صالح و شایسته، خانه وسیع، همسایه خوب و مرکب راهوار. و چهار چیزی که از بدبختی است عبارتند از همسایه بد، زن بد، خانه تنگ و مرکب بد. «أربع من السعادة، و أربع من الشقاوة. فالأربع التی من السعادة: المرأة الصالحة، والمسکن الواسع، والجار الصالح، والمرکب البهی. والأربع التی من الشقاوة: الجار السوء، والمرأة السوء، و المسکن الضیق، والمرکب السوء». (2)

10- شارب و سبیل خود را طولانی و دراز نگذارید، که شیطان آن را پناهگاه خود قرار می دهد، و در آن پنهان می شود. «لا یطولن أحدکم شاربه، فإن الشیطان یتخذه مخبأ یستتر به». (3)

11- هر مردی از بازار جنسی را برای خانواده اش بخرد و به خانه اش ببرد، گویی برای نیازمندان صدقه برده است. و در توزیع چیزی که به خانه می برید، نخست از

ص: 225

دختران آغاز کنید، که هر کس دخترش را شاد کند، گویی برده ای از فرزندان اسماعیل علیه السلام را آزاد کرده، و هرکه پسرش را شاد کند، گویی که از خشیت و بیم خدا گریسته است و هر که از خشیت و بیم خدا گریه کند، خداوند او را به بهشت نعیم وارد می کند. «من دخل السوق فاشتری، تخقه فحملها إلی عیاله کان کحامل صدقة إلی قوم محاویج، ولیبدأ بالإناث قبل الذکور، فإنه من فرح ابنته فکأنما أعتق رقبة من ولد إسماعیل علیه السلام، ومن أقر عین ابن، فکأنما بکی من خشیة الله، ومن بکی من خشیة الله أدخله الله جنات النعیم». (1)

12- فرزندان خود را با نام های پیامبران بنامید و بهترین نام ها، عبدالله وعبد الرحمان است. «سموا أولادکم أسماء الأنبیاء، و أحسن الأسماء عبد الله و عبد الرحمان». (2)

13- بهترین شما کسی است که نسبت به خانواده خود بهتر باشد، و من بهترین شما برای خانواده خود هستم. «خیرکم خیرکم لأهله وأنا خیرکم لأهلی». (3)

14- با ایمان ترین شما خوش اخلاق ترین شما است. «أفضلکم إیمانا أحسنکم أخلاقا». (4)

15- وقتی جنازه آماده شد و مردها آن را بر دوش خود حمل کردند، اگر شخص صالحی باشد می گوید: ببریدم، ببریدم، و اگر غیر صالح باشد می گوید: وای بر این جنازه، آن را به کجا می برید؟ صدای او را هر چیزی غیر از انسان می شنود و اگر آن صدا را انسان بشنود بیهوش می شود. «إذا وضعت الجنازة فاحتملها الرجال علی أعناقهم فان

ص: 226

کانت صالحة قال: قدمونی قدمونی وإن کانت غیر صالحة قالت: یا ویلها أین یذهبون بها. یسمع صوتها کل شیء الا الإنسان ولو سمعها الاءنسان لصعق». (1)

16- «گشاده رویی کینه را ببرد» «حسن البشر یذهب بالسخیمة». (2)

17- «بهترین شما، خوش اخلاق ترین شمایند که ألفت گیرند و ألفت پذیرند، با افراد انس می گیرند، افراد هم با او انس می گیرند» «خیارکم أحاسنکم أخلاقا الذین یألفون و یؤلفون». (3)

18- کودکانتان را ببوسید، چرا که به هر بوسه ای، درجه ای در بهشت برای شما خواهد بود که فاصله مابین دو درجه، پانصد سال راه است. «قبلوا أولادکم، فإن لکم بکل قبلة درجة فی الجنة، ما بین کل درجتین خمسمائة عام». (4)

19 - و در روایت دیگر است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ملاحظه فرمود، مردی دو پسر داشت، یکی از آنان را بوسید و دیگری را نبوسید، حضرت فرمود: فهلا ساویت بینهما؛ چرا بین دو فرزند خود، به طور مساوی رفتار نکردی؟. (5)

20- معاذ از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمود: «یادآوری انبیاء عبادت است و یادآوری بندگان صالح کفاره گناهان است و یادآوری مرگ صدقه است» «ذکر الأنبیاء عبادة وذکر الصالحین کفارة و ذکر الموت صدقه». (6)

21- همچنین فرمود: حضرت عیسی بن مریم علیه السلام به حواریون خود فرمود: خود را دوست خدا کنید و به او تقرب جویید. عرض کردند: ای روح الله ! چگونه خود را

ص: 227

دوست خدا سازیم و به او تقرب جوئیم؟ فرمود: به وسیله دشمن داشتن مردم نافرمان و گناهکار و نیز خشنودی خدا را با به خشم آوردن آنان بجویید. عرض کردند: «ای روح الله ! در این صورت با چه کسانی همنشین باشیم؟ فرمود: با آن که دیدارش شما را به یاد خدا اندازد وگفتارش بر علم شما بیفزاید و کردارش شما را به آخرت ترغیب کنید» «یا روح الله فمن نجالس إذا؟ قال من یذکرکم الله رؤیته و یزید فی علمکم منطقه، و یرغبکم فی الأخرة عمله».. (1)

هم نشین تو از تو به باید * تاتو را عقل و دین بیفزاید

22- نیز پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «بی شباهت ترین شما به من بخیل بدزبانی ناسزارگو است» «أبعدکم بی شبها البخیل البذی الفاحش».. (2)

23- و فرمود: به راستی خدا بهشت را بر هر هرزگوی بدزبانی کم حیایی که پروا ندارد چه گوید و چه درباره اش گویند، حرام ساخته است. آگاه باش به طور حتم اگر چنین شخصی را نسب شناسی کنی می بینی یا زنازاده است یا شیطان در نطفه او شرکت داشته است. عرض شد: یا رسول الله صلی الله علیه و آله! آیا در نطفه انسان، شیطان هم شرکت می کند؟ فرمود: آری، آیا فرمایش خداوند متعال را نخوانده ای که فرموده است «ووَشَارِكْهُمْ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ » «[ای شیطان !] با آنان در اموال و اولاد شرکت کن». « أن الله حرمالجنة علی کل فاحش بذی قلیل الحیاء، لا یبالی ما قال و ما قیل فیه، أما إنه إن تنسبه لم تجده إلآ لبغی أو شرک شیطان. قیل یا رسول الله! و فی الناس شیاطین ؟ قال: نعم، أو ما تقرء قول الله : «وَشَارِكْهُمْ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ » (اسراء /64).

24- درباره تحصیل علم و ارزش آن فرمودند: «علم و دانش بیاموزید که آموختن علم کاری نیک وحسنه است، مباحثه علمی ثواب تسبیح دارد، بحث و بررسی آن

ص: 228

جهاد است، آموزش آن به کسی که نمی داند صدقه محسوب می شود، بذل و بخشش علم سبب تقرب به خدا می گردد، زیرا علم وسیله شناسایی حلال و حرام است، و دانش آموز را به راه های بهشت می کشاند و از هراس تنهایی می رهاند و در غربت انیس او می گردد (احساس غربت نمی کند) علم راهنمای امور پنهانی است، سلاح برای مقابله با دشمن است، زیور و آبرو در نزد دوستان است».

خداوند به خاطر دانش، افرادی را سرافراز گرداند تا جایی که آنان را در امور خیر پیشوای دیگران سازد و از ایشان پیروی شود. و کارهایشان مورد توجه قرار گیرد و آثارشان قابل فراگیری گردد و فرشتگان شیفته دوستی آنانند؛ زیرا دانش، احیاگر دلها و روشنگر دیدگان از نابینایی است و سبب قدرت بدنی از سستی و تنبلی می شود و خداوند دارنده دانش را به مقام محبان می رساند و همنشینی با نیکان را در دنیا و آخرت نصیبش گرداند. در سایه دانش، خدا را فرمان برند و پرستش کنند و در سایه دانش، خداشناسی صورت پذیرد و به یگانگی شناخته شود و به وسیله دانش، صله رحم انجام گیرد و حلال و حرام شناسایی شود و دانش پیشوای عقل است ... (1)

و فرمودند: اعلم مردم کسی است که علم مردم را با علم خودش جمع کند و از میان مردم، کسی که علمش بیشتر است، قیمتش بیشتر است و کسی که علمش کمتر است قیمتش کمتر است «أعلم الناس من جمع علم الناس إلی علمه، أکثر

ص: 229

الناس قیمة أکثرهم علما، وأقل الناس قیمة اقلهم علما» (1)

25 - وبه معاذ بن جبل فرمودند: [ای معاذ!] من به تو سفارش می کنم که تقوی را پیشه خود ساز، راستگو باش، وفای به عهد کن، در ادای امانت کوتاهی نکن، از خیانت کردن دوری کن، نرم گفتار باش، در سلام کردن پیش دستی کن، از همسایه حمایت کن، با یتیم مهربانی ورز، خوش کردار باش، آرزو را کوتاه کن، آخرت دوست باش، از حسابرسی بترس، ملازم ایمان گرد، در قرآن تفکر عمیق کن، خشم خود را فرونشان و فروتن باش.

[ای معاذ!] مبادا مسلمانی را دشنام گویی یا از گناهکاری فرمان بری یا از امام عادلی نافرمانی کنی یا راستگویی را تکذیب کنی یا دروغگویی را تصدیق کنی. پروردگارت را نزد هر درخت و سنگی یاد کن. برای هر گناه توبه تازه ای انجام ده، برای گناه پنهانی توبه پنهانی، و برای گناه علنی، توبه علنی کن. (2)

و فرمودند: بهترین هدیه مسلمان به برادر مسلمان خود، موعظه و پندی است که او را هدایت کند، یا از پستی وهلاکت نجاتش دهد. ما أهدی المسلم لأخیه هدیة افضل من کلمة حکمة تزیده هدی او ترده عن ردی. (3)

و فرمود: «پند و اندرز بهترین هدیه و بخشش است» نعم العطیة و نعم الهدیة

ص: 230

الموعظة. (1)

26 - فرمود: «کسی که شهوت ها و دل بخواهی ها را ترک کند، از محرمات نجات پیدا می کند» «من ترک الشهوات نجی من المحرمات». .

اگر لذت ترک شهوت بدانی * دگرشهوت نفس لذت نخوانی

سفرهای علوی کند مرغ جانت * گراز چنبرآز بازش رهانی

هزاران در از خلق برخود ببندی * گرت باز باشد دری آسمانی

ولیکن تورا صبر عنقا نباشد * که در دام شهوت چوگنجشک مانی

27- توصیه درباره زنان: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین ایمان را کسی دارد که بهترین اخلاق را دارد و نسبت به خانواده اش مهربان تر است و من از همه شما به خانواده ام مهربانترم. «احسن الناس ایمانا احسنهم خلقا والطفهم باهله و انا الطفکم باهلی». (2)

28- و فرمود: برترین شما کسی است که رفتارش نسبت به اهل خود نیکوتر باشد، و من از همه شما نسبت به خانواده ام بهترم «خیرکم خیرکم لأهله وأنا خیرکم لأهلی». (3)

29- و در معنای «يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا »(نباء / 19). فرمود: «از امت من ده گروه به صورت های گوناگون (به تناسب صفات و اعمالشان) محشور خواهند شد.

1- گروهی به صورت بوزینه وارد محشر شوند و آنها کسانی هستند که سخن چینی کرده و [مانند میمون، این سو و آن سوجهیده] فتنه انگیزی می کنند.

2- گروهی به شکل خوک وارد محشر شوند، و آنها کسانی هستند که حرام خواری کرده و از هر طریقی مال بدست آورده و مانند خو که کثافت خوار است، حرامها را

ص: 231

که همچون کثافت است می خورند.

3- گروهی سرنگون، (سرها پایین و پاها بالا) وارد شوند و آنها رباخوارانند.

4- گروهی نابینا وارد شوند و آنها قضاتی هستند که حق را نادیده گرفته، و به جور وستم حکم می کنند.

5- گروهی کروگنگ وارد شوند، و آنها افراد از خود راضی و مغرورند و از اطاعت حق سرپیچی می کنند.

6-گروهی وارد شوند که پیوسته زبان خود را می جوند و چرک و خون از دهانشان خارج شود، به طوری که اهل محشر آنها را کثافت پندارند و آنها عالمان و داستان سرایانی هستند که اعمالشان برخلاف علم وگفتارشان بوده.

7- گروهی دست و پا بریده وارد شوند و آنها کسانی هستند که همسایه خود را اذیت و آزار نموده اند.

8- گروهی وارد شوند در حالی که بر شاخه هایی از آتش آویخته اند و آنها کسانی هستند که جاسوسی کرده و مردم را گرفتار کرده اند. (ساواکیها وامثالشان)

9- گروهی وارد شوند در حالی که بوی گندشان بدتراز بوی مردار است و آنها افرادی هستند که از شهوتها ولذتهای حرام بهره برده و از هیچ حرامی پرهیز نکرده و حقوق مالی خود را پرداخت نکرده اند.

10- گروهی وارد شوند در حالی که لباسهای آتشین پوشیده اند وآنها متکبران و فخرکنندگانند (مجمع البیان، ج 10، ص 423).

روز محشرهرنهان پیدا شود * هرکسی با جرم خود رسوا شود

در دارد، و بر هر دری چهارکلمه نوشته است که هرکلمه آن برای کسی که بداند و عمل کند بهتر است از دنیا و آنچه در آن است، و جهنم هفت در دارد، بر هر دری سه کلمه است، هر کلمه برای کسی که بداند و عمل کند بهتر است از دنیا و آنچه در آن است. جبرئیل گفت: ای محمد! آنچه بر درهای بهشت است بخوان، پس من نوشته ها را خواندم، بر در اول بهشت نوشته بود: لا إله إلا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله، برای هر چیزی راه و چاره ای است و چاره و راه زندگی راحت و آرام در دنیا چهار چیزاست: 1. قناعت، 2. ترک کینه ورزی و دشمنی با مردم، 3- ترک حسد، 4۔ رفاقت و همنشینی با انسانهای خوب.

بر در دوم بهشت نوشته: لا إله إلا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله، برای هر چیزی راه و چاره ای است، و راه شاد بودن در آخرت چهار چیز است: 1. دست محبت بر سر یتیم کشیدن، 2- به بیوه زنان بی سرپرست رسیدگی وکمک کردن، 3. در برآوردن نیازهای مسلمانان تلاش کردن، 4- از فقرا و مساکین دلجویی و رفع گرفتاری نمودن.

بر در سوم نوشته: لا إله إلا الله، محمد رسول الله صلی الله علیه و آله، علی ولی الله، برای هر چیزی، چاره ای هست، و چاره صحت و سلامتی در دنیا چهار چیزاست : 1.کم خوردن، 2. کم حرف زدن، 3. کم خوابیدن، 4.کم شهوت رانی کردن.

بر در چهارم نوشته : لا إله إلا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله، هرکس به خدا و قیامت معتقد است: 1. باید به پدر و مادرش نیکی کند، 2- هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید سخن خیر بگوید و الا ساکت باشد، 3. هر کس خدا و قیامت را قبول دارد باید همسایه اش را محترم شمارد، 4. مهمانش را گرامی بدارد.

بر در پنجم نوشته: 1. کسی که می خواهد ستم نشود، ستم نکند، 2. کسی که می خواهد دشنام نشنود، دشنام ندهد، 3. کسی که می خواهد ذلیل و خوار نشود، کسی را خوار و ذلیل نکند، 4. کسی که می خواهد به دست آویز محکم چنگ بزند، بگوید: لا إله إلا الله، محمد رسول الله ، علی ولی الله .

ص: 233

بر در ششم نوشته: 1. کسی که دوست دارد قبرش وسیع باشد، اهل مسجد باشد و به مساجد برود، 2. کسی که دوست دارد در قبر حشره ها او را نخورند و نپوسد، مساجد را تمیز کند، 3. کسی که می خواهد قبرش تاریک نباشد، مساجد را روشن کند، 4. کسی که دوست دارد جایگاهش را در بهشت ببیند، مساجد را فرش کند.

بر درهفتم نوشته است: روشنی دل در چهار چیزاست : 1. عیادت از بیماران، 2. تشییع جنازه ، 3. تهیه کفن، 4۔ ادای بدهی.

بر در هشتم بهشت نوشته: هرکس دوست دارد از هریک از درهای بهشت که خواست وارد بهشت شود به چهار صفت چنگ بزند: 1. سخاوت و بخشش، 2. خوش خلقی، 3. صدقه دادن، 4- از اذیت به بندگان خدا خودداری کردن.

[سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:] و دیدم آنچه بر درهای جهنم نوشته شده، بر در اول سه کلمه نوشته بود: 1. کسی که امیدش به خدا است، سعادتمند است، 2.کسی که امیدش به خدا باشد در امانست، 3- کسی که امیدش به غیر خدا باشد و از غیر خدا بترسد، بدبخت وهلاک شده و فریب خورده است.

بر در دوم جهنم نوشته: 1. کسی که می خواهد روز قیامت برهنه نباشد، در دنیا برهنه ها را بپوشاند، 2. کسی که می خواهد روز قیامت تشنه نباشد، در دنیا تشنگان را آب دهد، 3. کسی که می خواهد روز قیامت گرسنه نباشد، گرسنه ها را غذا دهد.

بر در سوم جهنم نوشته: 1. خدا لعنت کرده است دروغگوها را، 2. خدا لعنت کرده است بخیلها را، 3. خدا لعنت کرده است ستمگران وظالمین را.

بر در چهارم نوشته: 1. خدا خوار کرده کسی را که دیگران را خوار واهانت کند، 2. خدا خوار کرده کسی را که به اهل بیت اهانت کند، 3. خدا خوار کرده کسی را که ظالمان و ستمگران را کمک کند.

بر در پنجم سه کلمه نوشته: 1. از هوای نفس پیروی نکنید، زیرا هوای نفس با ایمان مخالفت می کند، 2. در امور و مطالب بی فایده، کمتر حرف بزنید، والا از

ص: 234

رحمت خدا محروم می شوید، 3- یاور و کمک کننده به ستمکارنباشید.

بر در ششم نوشته: 1. من (جهنم) بر نماز شب خوان حرامم، 2. من بر صدقه دهنده ها حرامم، 3. من بر افراد صالح و شایسته حرامم.

بر در هفتم سه کلمه نوشته: 1- به حساب خود برسید پیش از آنکه به حسابتان رسیدگی شود، 2. خود را سرزنش کنید، پیش از آنکه سرزنش شوید، 3. خدای عزوجل را بخوانید و دعا کنید، پیش از آنکه بر او وارد شوید و دیگر قدرت بر دعا نداشته باشید. (1)

سه خصلت است که او دارا بود، اول خواست امیرالمؤمنین علیه السلام را بر خواست و هوای نفس خود مقدم می داشت، دوم فقرا را دوست می داشت و آنها را بر صاحبان مال ترجیح می داد، سوم به علم وعالم محبت می نمود. (1)

سلمان در سال 36 هجری قمری در مدائن وفات کرد، و حضرت امیر علیه السلام از مدینه به «طی الأرض» بر سر جنازه او حاضر شد، و او را غسل داد وکفن کرد و بر او نماز خواند، و به خاکش سپرد. (2)

ص: 236

سرانجام عثمان تاب نهی از منکر ابوذر را نیاورد و حکم تبعید او را به ربذه صادر کرد، وگفت: هنگام خروج ابوذر از مدینه ، کسی حق ندارد و نباید او را بدرقه و همراهی کند. اما وقتی ابوذر حرکت کرد حضرت امیر علیه السلام ، حسنین علیهما السلام ، عمار، عقیل و برخی دیگر اباذر را بدرقه و تا بیرون مدینه همراهی کردند، و به حرف عثمان اعتنا نکردند.

مروان بن الحکم در میان راه نزد حضرت امیر علیه السلام آمد و گفت: چرا بر خلاف حکم خلیفه عثمان عمل کردید؟ چرا ابوذر را بدرقه نمودید؟ و میان حضرت امیر علیه السلام و مروان سخنانی تند رد و بدل شد، حضرت امیر علیه السلام با تازیانه به پیشانی شتر مروان زد، مروان رفت نزد عثمان و از آن حضرت شکایت کرد، چون امیرالمؤمنین علیه السلام با عثمان ملاقات کرد، به آن جناب گفت: مروان از شما شکایت کرد که تازیانه در میان دوگوش شتر او زده اید، حضرت امیر علیه السلام فرمودند: اینک شتر من حاضر است، بگو مروان برود و تازیانه در میان دو گوش او بزند. (1)

ابوذر وارد ربذه (محلی بین مدینه و مکه و بسیار بد آب و هوا) شد، و در اثر سختی زندگی، فرزندش «در» وفات کرد، همسر ابوذر نیز وفات نمود، و تنها ابوذر با دخترش ماند.

دختر ابوذرگوید: سه روز بر من و پدرم گذشت که هیچ چیز خوردنی به دست ما نیامد، و گرسنگی بر ما غلبه کرد، پدرم گفت: بیا به صحرا و بیابان برویم شاید گیاهی به دست آوریم، و بخوریم، چون رفتیم چیزی به دست نیاوردیم، پدرم مقداری ریگ جمع کرد، و سر بر آن نهاد، نگاه کردم دیدم چشمانش می گردد، و به حال احتضار و مرگ افتاده است ، گریه کردم و گفتم: ای پدر من! با تو چه کنم؟ در

ص: 238

این بیابان با تنهایی و غربت چه انجام دهم ؟ گفت: ای دخترم! نگران نباش و مترس، چون من فوت کنم گروهی از اهل عراق بیایند، و متوجه امور من شوند، رسول خدا صلی الله علیه و آله این مطلب را به من خبر داده است. ای دخترم چون من از دنیا بروم عبا را بر روی من بکش، و بر سر راه بنشین، چون قافله پیدا شود بگو ابوذر صحابی پیامبر صلی الله علیه و آله وفات کرده است.

دختر ابوذرگوید: هنگامی که نگاه پدرم به فرشته مرگ افتاد گفت: مرحبا به دوستی که در وقتی آمده است که نهایت احتیاج به او دارم، و رستگار مباد کسی که از دیدار تو ناراحت شود. سپس گفت: خداوندا! مرا به جوار رحمت خود برسان، به حق توسوگند که همیشه خواهان لقای تو بودم، و هرگز از مرگ هراس نداشتم.

دختر ابوذرگوید: چون پدرم به عالم قدس رحلت کرد، عبا را بر سر او افکندم، و بر سر راه نشستم، قافله ای از راه رسید، به آنها گفتم که ابوذر صاحب رسول خدا صلی الله علیه و آله وفات یافته است، آنان پیاده شدند و گریستند و پدرم را غسل دادند و کفن کردند و بر او نماز خواندند و دفن کردند و مالک اشتر در میان آن گروه بود. (1)

ثلاث نفر سلمان و ابوذر والمقداد». «بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله مردم مرتد شدند جز سلمان و ابوذر ومقداد». (1)

جهنم می کنند. «ویح عمار! تقتله الفئۀ الباغیة یدعوهم الی الجنة و یدعونه الی النار.» (1)

عمار در جنگ صفین، در سن نود و یک سالگی به درجه رفیعه شهادت رسید، و حضرت امیر علیه السلام بر او نماز خواند و دفنش کرد. (2)

پدر و مادر عمار یاسر: یاسر و سمیه پدر و مادر عمار از مسلمانان صدر اسلام بودند و صدمات فوق العاده تحمل نمودند، یاسر را چندان با تازیانه زدند که به شهادت رسید و ابوجهل دستور داد پاهای سمیه را به دو شتر بستند و آنها را بر دو سمت حرکت دادند تا آنکه آن بانوی مؤمنه دو قسمت گردید و اول خونی که در اسلام ریخته شد، خون یاسرو سمیه بود و عمار با چشم گریان حضور پیامبر رسید و عرض کرد، مادرم را به سخت ترین وضع کشتند و او را دو نیم کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای عمار! صبر کن، سپس در حق آنها دعا کرد و عرض کرد: خدایا! آل یاسر را به آتش عذاب نکن.

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ » مائده /35)

اللهم إنی اسئلک وأتوجه إلیک بنبیک نبی الرحمة محجمد صلی الله علیه وآله یا أبا القاسم یا رسول الله یا إمام الرحمة یا سیدنا ومولینا انا توجهنا واشتفعنا وتوسلنا بک إلی الله وقدمناک بین یدی حاجاتنا یا وجیها عند الله اشفع لنا عند الله».

ص: 241

می افتد، و هنگامی که مؤمنی متولد شود، برگی بر آن درخت می روید... (1)

در روایت دیگر است که امام صادق علیه السلام فرمود:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، اصل و ریشه این درخت است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام تنه آن درخت است. امامان که از ذریه ایشان هستند، شاخه های آن درخت هستند. علم امامان علیهم السلام میوه درخت است. شیعیان با ایمانشان، برگهای آن درخت هستند.

سپس امام صادق علیه السلام فرمود: آیا چیز دیگری باقی می ماند؟

راوی می گوید: گفتم نه، به خدا سوگند.

امام فرمود: به خدا سوگند هنگامی که یک فرد با ایمان متولد می شود، برگی در آن درخت ظاهر می گردد، و هنگامی که یک نفر مؤمن، فوت می کند برگی از آن درخت می افتد. (2)

ص: 243

فرمان خدا بیش از همه شما است، وفایش به عهد الهی از همه بیشتر، و قضاوتش به حکم الله افزونتر، و مساواتش در تقسیم [بیت المال] از همه زیادتر، عدالتش درباره رعیت از همه فزونتر، ومقامش نزد خداوند از همه بالاتر است. [جابر می گوید:] اینجا خداوند آیه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ » را نازل فرمود و از آن به بعد هنگامی که علی علیه السلام می آمد یاران محمد صلی الله علیه و آله می گفتند: بهترین مخلوق خدا بعد از رسول الله آمد!

در روایت دیگر از ابن عباس نقل شده که گفت:

وقتی آیه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ » نازل شد پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: «هو انت و شیعتک یوم القیامة راضین مرضیین؛ آن تو و شیعیان تو در قیامت می باشید که هم شما از خدا خشنود هستید و هم خدا از شما خشنود!» (1)

در روایت دیگر از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می کنند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به من فرمود:

ألم تسمع قول الله: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ »؟

انت و شیعتک و موعدی و موعدکم الحوض، إذا جئت الامم للحساب، تدعون غرا محجلین، آیا این سخن خدا را نشنیده ای که می فرماید: کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام دادند بهترین مخلوقاتند؟ این تو و شیعیان تو هستید، و وعده گاه من و شما کنار حوض کوثر است، هنگامی که من برای حساب امتها می آیم، شما دعوت می شوید در حالی که پیشانی سفید و

ص: 246

شناخته شده اید. (1)

علامه مجلسی رحمة الله فرموده است:

واعلم أن الإمامیة أجمعوا علی اشتراط صحة الأعمال وقبولها بالإیمانی الذی من جملة الإقرار بولایة جمیع الأمة علیهم السلام و إمامتهم و الأخبار الدالة علیه متواترة بین الخاصة والعامة. (2)

درزیارت جامعه کبیره (1) می خوانیم:

عصمکم الله من الزلل، وآمنکم من الفتن، وطهرکم من الدنس، وأذهب عنکم الرجس، وطهرکم تطهیرا، خدا شما را از لغزش و خطا بازداشت، و شما را از فتنه ها ایمن گردانید، و از آلودگی ها پاکتان ساخت، و از تمام پلیدی ها دور و برکنارتان داشت و به بهترین وجه پاک و پاکیزه تان قرار داد، آنچنان پاکیزگی که خود می خواست.

خلاصه: به عقیده شیعه عصمت حالت و ملکه نفسانی و موهبتی الهی است که معصومین علیهم السلام از آن برخوردار بوده اند، همان گونه که عقل و ذکاوت، عدالت و انصاف و سایر قوای نفسانی از مواهب الهی هستند و گاهی به صورت ملکه راسخه درآمده و منشأ بسیاری از کمالات و یا موجب حفظ انسان از بسیاری لغزشها می شوند و با این که انسان قدرت و اختیار دارد، در عین حال قوای مذکور جلوی او را

ص: 248

گرفته، او را حفظ می کنند.

و بدیهی است که در تمام این موارد گفته می شود: خدا حفظ کرد، و حفظ را نسبت به خدا می دهند، چون وسیله حفظ را خدا عطا فرموده است و چنین نسبتی صددرصد صحیح و مطابق با واقع است.

خلق . پیامبر باشد یا امام -باید معصوم باشد.

و بر این مطلب دلایل بسیاری اقامه شده که به سه دلیل آن اشاره می کنم:

دلیل اول: اگر انبیا و امام علیهم السلام معصوم نباشند، به شریعت و آنچه را به عنوان حکم خدا ابلاغ می کنند، وثوق و اطمینان حاصل نمی شود.

زیرا چنانچه معصوم نبوده و جایزالخطا باشند و احتمال کذب درباره آنان داده شود، قهرا مورد اعتماد نخواهند بود و به حکم عقل نمی توان آنان را واجب الاطاعه دانست.

ص: 250

از حضرت رضا علیه السلام نقل شده است که فرمودند:

لا یفرض الله تعالی طاعة من یعلم انه یضلهم ویغویهم».

خداوند متعال واجب نمی کند بر مردم اطاعت از کسی را که می داند آنان را به گمراهی می کشاند و اغوایشان می کند. (1)

دلیل دوم: اگر معصوم نباشند و درباره آنان احتمال خطا و سهو و نسیان وامکان کذب و دروغگویی راه داشته باشد، گفته ها و اعمالشان از درجه اعتبار ساقط است و نمی توان گفت: قول و فعل و تقریرشان حجت است، نمی توان به فرموده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: «صلوا کما رأیتمونی اصلی؛ نماز بخوانید به گونه ای که می بینید من نماز می خوانم». اعتماد کرد. نمی توان مطمئن بود که نماز او مطابق حکم خدا است، چون در فرض عدم عصمت آن حضرت، احتمال خطا، یا (العیاذ بالله) احتمال کذب درباره او داده می شود، همچنین نمی توان به فرموده آن حضرت: «خذوا عنی مناسککم» اعتماد نمود و اعمال حج را به گونه ای که فرموده، یا عمل کرده است، انجام داد و....

همچنین امام علیه السلام باید از سهو و خطا و نسیان مصون و محفوظ باشد، زیرا امام علیه السلام نماینده و حجت خدا است و گفتار و کردار او برای مردم حجت است و اطاعتش بر امت واجب و فرض است، و چنانچه احتمال سهو و خطا درباره او داده شود، وجوب اطاعت از او، زیر سؤال می رود و غرض از تعیین و نصب او برای امامت حاصل نگردد.

دلیل سوم: این است که: بعثت انبیاء وتعیین امام علیه السلام و به منظور تکمیل انسانها است، برای راهنمایی به اطاعت از خدا و ارشاد و هدایت انسانها است، برای پرهیز از گناه و وادار کردن آنان به آنچه صلاح دنیا و آخرت است، برای بازداشتن مردم از

ص: 251

آنچه موجب ضرر و زیان دنیا و آخرت آنان است.

نصب امام علیه السلام برای این است که بشر را از خواب غفلت بیدار و انسانها را از قید هوا و هوس وشهوت، رهایی بخشد و آنان را به سعادت دنیا و آخرت رهنمون شود.

لذا چنانچه امام علیه السلام، معصوم نباشد و از خودش فعل قبیح و عمل ناپسند و خلاف شرع، سر بزند، چگونه می تواند از عهده مسؤلیتهایی که ذکر شد، برآید؟

اگر امام علیه السلام، معصوم نباشد و احتمال گناه یا اشتباه وسهوونسیان و فراموشی درباره او داده شود، به طور طبیعی از او سلب اطمینان می شود.

هرگاه امام ، معصوم نباشد و عمل خلافی از او دیده شود، یقینا موجب تجری بدکاران و فرصت طلبان می شود و در حقیقت موجب نقض غرض خواهد بود، به طوری که در این شعر به آن اشاره شده است:

إذا کان رب البیت بالدف مولعا * فشیمة أهل البیت کلهم رقص

هرگاه صاحب خانه بر دف زدن حریص باشد، رفتار و روش اهل خانه رقصیدن خواهد بود.

خلاصه چنانچه امام علیه السلام معصوم نباشد، امر و نهی او بی اثر و بلکه نتیجه معکوس خواهد داشت.

یک از اینها در امام علیه السلام نمی باشد، زیرا معنا ندارد که امام حریص باشد، چون همه دنیا زیر نگین او است و او خزانه دار مسلمانان است، پس در چه چیزو بر چه چیز حرص بزند و حریص باشد، و معنا ندارد که حسود باشد؛ زیرا آدمی بر کسی حسد می برد که از وی بالاتر باشد، و کسی از امام بالاتر وبرتر نیست، بلکه همه انسانها پایین تر از او هستند، پس چگونه بر کسی که پایین تر از او است حسد برد، و نمی توان گفت: امام بر چیزی از امور دنیا غضب نماید تا بر آن دست یابد، (آری چه بسا برای خدا غضب کند، چون خدا بر او واجب کرده که حق و حدود الهی را اقامه نماید، هر چند مستلزم غضب شود) و معنا ندارد که امام متابعت شهوت ولذتهای دنیا کند و دنیا و لذتهای آن را بر آخرت اختیار نماید، زیرا آخرت، محبوب و مورد علاقه امام است و هرگز کسی محبوب خود را برای غیر محبوب رها نمی کند، آیا دیده ای کسی روی زیبا را ترک کند برای روی زشت ؟ یا غذای لذیذی را ترک کند برای غذای ناگوار و تلخ؟ یا لباس نرم را رها کند برای لباس درشت و خشن؟ و یا نعمت دائم را نادیده بگیرد برای نعمت زایل وفانی شونده؟ (1)

هم اطلاق ظالم می شود، و در آیات و روایات، بر گناهکار اطلاق ظالم شده است، مثل: «وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ » (سوره نحل، آیه 118)؛ «ما به آنان ستم نکردیم بلکه خودشان به خویشتن ستم نمودند).

بر این اساس از آیه شریفه استفاده می شود که اشخاصی صلاحیت پیشوایی و امامت امت را دارند که از جمیع گناهان و از همه ظلمها منزه باشند، سابقه شرک و بدنامی و آلودگی نداشته باشند، و مراد از عصمت همین معنا است.

همچنین آیه مبارکه:

«إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا »(سوره احزاب، آیه 33)؛

خدا اراده [قطعی] فرموده است که پلیدی را از شما اهل بیت زدوده و شما را [از جمیع گناهان و زشتیها] پاک گرداند».

دلالت دارد بر این که اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله که حضرت زهرا علیها السلام نیز در زمره و از اهل بیت آن حضرت است، از جمیع گناهان . در طول زندگی ۔ پاک و منزه و دارای عصمت بوده اند و در کتابهای مفصل که درباره عقاید نوشته شده ثابت و مبرهن گردیده است که این اراده «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ» تکوینی است و هرگز از مراد منفک و جدا نمی شود. (1)

اعتقادات» باب 36 فرموده است: اعتقاد ما (شیعیان) در شأن انبیاء ورسل وائمه وملائکه . صلوات الله علیهم اجمعین ۔ این است که ایشان معصوم و از هر پلیدی پاک شدگانند و هیچ معصیتی را مرتکب نمی شوند . نه کبیره و نه صغیره . و نافرمانی خداوند متعال نمی کنند، هرچه امرشان می فرماید و هرچه مأمور می شوند، انجام می دهند و هرکس آنان را در حالی از احوالشان معصوم نداند، جاهل به حق ایشان است و هرکس جاهل به ایشان شد کافر است.

و اعتقاد ما (شیعیان) در شأن آنان آن است که از ابتدای امرشان تا آخر همیشه معصوم و کامل و تمام و عالم می باشند و در هیچ حالی از احوالشان متصف به نقصی و معصیتی و جهلی نمی باشند.

سهوا و نه از جهت خطای درتأویل ونه از جهت نسیان و فراموشی... . (1)

اعتراف آن بزرگواران -در برخی دعاها و سجده هایشان- به گناه، و معنای استغفار آنان چیست؟

صاحب کتاب «کشف الغمة» می گوید: من فکر می کردم چگونه و به چه جهت حضرت موسی بن جعفر در سجده شکر می گوید:

رب عصیتک بلسانی ... و عصیتک ببصری ...»

بار پروردگارا من با زبانم تورا معصیت کردم، با چشمم تورا معصیت کردم...».

و این اعتراف به گناه، با اعتقاد شیعه به عصمت ائمه طلا چگونه جمع می شود؟ سرانجام برایم روشن شد و این نبود مگر از کرامات ومعجزات حضرت موسی بن جعفر علیه السلام ، وتقریر آن چنین است:

انبیا و ائمه - صلوات الله علیهم اجمعین - در اوقاتی که داشتند، مشغول ذکر و عبادت خداوند سبحان بودند و همیشه در مراقبه و در حال انس با خدا به سر می بردند، چنانچه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

«أعبد الله کأنک تراه فان لم تره فانه یراک». عبادت کن خدا را مثل این که او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند»،

پس معصومین علیهم السلام با تمام وجود و به طور دائم متوجه خداوند سبحان و روی به حریم إله داشتند.

ولی گاهی اوقات با سرگرم شدن به امور زندگی و کارهای مباح از قبیل خوردن و آشامیدن و امور زناشویی و غیر اینها، قهرا از این منزلت باز می ماندند، از حال عبودیت و حضور در پیشگاه خداوند، خارج و دور می شدند و این حالت را گناه می شمردند و خطا و لغزش به حساب می آوردند، لذا این امر را معصیت تلقی واز آن استغفار می کردند، همان گونه که هرگاه عبد و خدمتکار، مشغول خوردن و آشامیدن و انجام امور مباح شود، در حالی که توجه دارد مولایش او را می بیند، چنین خادمی نزد مردم مورد ملامت و سرزنش قرار می گیرد، و از این که باید به طور

ص: 257

دائم در خدمت مولای خود باشد و چنین نشده، عرفا و نزد خودش نیز مقصر به حساب می آید، پس چگونه خواهد بود نسبت به مالک الملوک و سیدالسادات و پروردگار عالم؟ و به همین مطلب اشاره است قول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که فرمود: «انه لیران علی قلبی و إنی لأستغفر بالنهار سبعین مرة » (1)

هر آینه چیزهایی از امور دنیا بر قلبم غلبه می کند و من روزی هفتاد مرتبه استغفار می کنم».

و نیز فرموده است: « حسنات الأبرار سیئات المقربین». «حسنات ابرار سیئات مقربان است».

و از این عبارات ظاهر می شود که آن حضرت مشغول شدن به ضرورات زندگی و امور مربوط به عالم ماده را، معصیت و تقصیر شمرده و از آن استغفار فرموده است، بر این اساس، گفته های معصومین دیگر علیهم السلام را بر این معنا قیاس کن. و این معنایی ارزشمند است که حجاب شبهه را برطرف ساخت ... (2)

مرحوم آیة الله العظمی خویی قدس سره فرموده است: «در استغفار، ارتکاب گناه معتبر نیست، بلکه در هر موردی که عمل مرجوح، از انسان سر بزند استغفار صحیح و به جاست، هرچند نسبت به پیامبران و ائمه علیهم السلام باشد، زیرا آن بزرگواران اشتغال به

ص: 258

مباحات و امور دنیا را منقصت و مرجوح می دیدند و آن را خطا می شمردند، و در بسیاری از آیات و روایات استغفار وارد شده که ممکن نیست در این موارد گناهی صورت گرفته باشد، مثل خطاب خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله «فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ » (نصر: 3). و قول خدا درباره داود علیه السلام « وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ » (ص: 24) و درباره نوح «رَبِّ اغْفِرْ لِي » (نوح: 38) و قول سلیمان «قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكًا » (ص: 35).

خلاصه: مستفاد از استغفار که در آیات، روایات و دعا وارد شده، لازم نیست مورد آنها صورت وقوع گناه باشد، بلکه گاهی در مورد گناه است و گاهی در مورد عمل مرجوح و مباح، بلکه گاهی در مورد نسیان و فراموشی نیز امر به استغفار شده که قطعا گناهی واقع نشده است، در صحیح زراره از امام باقر علیه السلام است که فرمود: «کسی که در حال احرام نسیان زعفران بخورد کفاره بر او نیست و تنها استغفار می کنند». (1) (یعنی حتی در مورد فراموش کردن و به خاطر فراموشی فرموده است استغفار کنند).

مؤلف: همانگونه که شما از میهمان بسیار بزرگوار و عزیزی به مقدار توان پذیرایی کرده، و با اینکه خلافی از شما سر نزده وکم خدمتی نکرده اید، در عین حال اظهار شرمندگی می کنید و خود را مقصر می شمارید و از او تقاضای عفو و بخشودگی می نمایید، زیرا احساس می کنید که پذیرایی شما در حد شأن و مقام او نبوده است. شاید نظر خدا به همین جهت بوده که به پیامبر صلی الله علیه و آله و امر کرده است استغفار کند. « وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ » (سوره غافر 40 ، آیه 55)؛ «[وای پیامبر صلی الله علیه و آله! ] برای گناهت استغفار کن». زیرا بدیهی و مسلم است که پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز گناه موجب عقوبت مرتکب نشده، تا مأمور شود به توبه و استغفار، ولذا «ذنب» (گناه) در این آیه ، ذنب معروف نزد متشرعه نیست، بلکه مراد از آن «ذنب» به معنای لغوی است، و آن هرکار خلاف

ص: 259

شأن عرفی شخص است، که مردم آن کار را از چنین شخصی توقع وانتظار ندارند.

(حتی مثل اینکه نماز را آخر وقت، یا با شتاب بخواند)، و این معنا همان ترک اولی است که انبیاء و معصومین صلوات الله علیهم آن را در حق خود ذنب وگناه تلقی کرده، و استغفار می کردند.

نیز پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام هر کاری را که موجب می شد از توجه کامل به خدا بازمانند، آن را نوعی گناه دانسته و استغفار می کردند، هر چند آن کار مربوط به زندگی روزمره، وفی نفسه مطلوب شرع بوده است، و این همان است که گفته شده «حسنات الأبرار سیئات المقربین». بلکه می توان گفت آن بزرگواران عظمت خدا را در نظر داشته و نعمتهای الهی را مورد توجه قرار داده و از اینکه نتوانسته اند عبادت و بندگی در شأن خدا و شکرگزاری در برابر نعمتهای الهی را انجام دهند، خود را گناه کاردانسته، احساس شرمندگی کرده استغفار می کردند.

در روایت است که: «عمر بن خطاب وارد شد بر پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که آن حضرت در شدت بیماری وتب بود، عمر گفت: یا رسول الله صلی الله علیه و آله چه اندازه تب شما شدید است ؟ حضرت فرمود: (ولی این امر مرا باز نداشت از اینکه شب گذشته سی سوره بخوانم که از جمله آنها سوره های هفت گانه طولانی بود. عمر گفت: ای پیامبر صلی الله علیه و آله خدا ! گناهان شما و آنچه در پی است، بخشیده شده، پس چرا خود را این مقدار به زحمت می اندازی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا بنده شکرگزار خدا نباشم». «افلا اکون عبدا شکورا».

یعنی: حتی اگر در شدت تب و بیماری، دست از قرآن و یاد خدا باز دارم، از شاکرین محسوب نمی شوم، و این امر از مثل منی سزاوار نیست و چه بسا ذنب تلقی شود، هر چند معذور عرفی باشم.

ص: 260

محل شهادت: عراق، محراب مسجد کوفه.

مرقد مطهر: نجف اشرف.

تو مرا به اسلام دعوت کردی و من به یقین دانستم تو راستگویی. حتما راست گفتی و از پیش، در نزد ما امین بودی، قطعا دانستم دین محمد از بهترین دین ها در روی زمین است. (1)

این بانوی مکرمه، قبل از ظهور اسلام، عقیده اش به یگانگی خدا و اعتقادش به ادیان الهی در کمال متانت و استواری بوده است، زیرا ولادت حضرت امیر علیه السلام ده سال پیش از بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله واقع شد و در هنگامی که درد زایمان بر او عارض شد کنار کعبه آمد و با عقیده قلبی خود، با خدا سخن گفت و از پروردگار متعال استمداد کرد و از او خواست که زایمان را بر او آسان گرداند. عرض کرد:

رب انی مؤمنة بک وما جاء من عندک من رسل وکتب وانی مصدقة بکلام جدی ابراهیم الخلیل وانه بنی البیت العتیق فبحق الذی بنی هذا البیت و بحق المولود الذی فی بطنی لما یسرت علی ولادتی؛ پروردگارا! همانا من به تو ایمان دارم و به آنچه از جانب تو آمده . از پیامبر وکتاب های آسمانی - ایمان و اعتقاد دارم، من کلام جدم ابراهیم خلیل را تصدیق و قبول دارم، همانا اور بیت الله الحرام کعبه معظمه را بنا کرد، پروردگارا! به حق آن که این خانه را بنا کرد و به حق این طفلی که در رحم من است، این ولادت و زایمان را بر من آسان گردان.

در این هنگام دیوار کعبه شکافته شد و فاطمه بنت اسد داخل خانه خدا شد و از چشم ها غایب گردید و دیوار مثل اول به هم پیوست. (1) [تا آخر داستان که بعدا، در ضمن داستان ولادت امیرالمؤمنین علیه السلام درکعبه، نقل می شود.]

مادر تو نبود، مادر من نیز بود، خداوند او را رحمت کند، اکنون این عمامه و این دو جامه ام را بگیر و او را با آنها کفن کن و دستور بده زنها او را نیکو غسل دهند و پس از آن مرا خبر کن.

رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از ساعتی برخاست و کنار جنازه حاضر شد و بر او نماز خواند و سپس داخل قبر شد و در میان قبر خوابید و به روایت سمهودی . در کتاب «الوفاء فی اخبار دارالمصطفی» به آن حضرت در قبر مقداری قرآن تلاوت کرد و از قبر بیرون آمد. (1)

و در نقل دیگری است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله او را در پیراهن خویش کفن کرد و دستور حفر قبرش را صادر فرمود و چون به لحد رسید آن حضرت خود متصدی حفر با دست مبارکش شد و در آن قبر خوابید و فرمود: «اللهم اغفر لأمی فاطمة بنت اسد؛ بار پروردگارا! مادرم فاطمه بنت اسد را ببخش.» و حجت را به او تلقین کرد و مدخل و محل ورود قبر را وسیع قرارداد، چون از آن حضرت سؤال شد این امور را قبلا برای هیچ کس انجام نداده ای؟ حکمت آن چه بود؟ فرمود: در پیراهن خویش او را کفن کردم تا از لباس های بهشتی بر او بپوشانند و در روز قیامت در امان باشد، وحشرات زمین به بدنش آزار نرسانند و در قبر او خوابیدم تا قبر بر او تنگ نگیرد و از فشار در امانش دارد زیرا وی بعد از ابوطالب، از همه مردم، به من بیشتر نیکی کرد.

سید حمیری ولادت آن حضرت را در کعبه، در اشعارش چنین آورده است.

ولدته فی حرم الاله و امنه * والبیت حیث فناؤه والمسجد

بیضاء طاهرة الثیاب کریمة * طابت و طاب ولیدها والمولد

فی لیلة غابت نحوس نجومها * و بدت مع القمر المنیر الاسعد

مألف فی خرق القوابل مثله * الا ابن آمنة النبی محمد (1)

قصه را نقل می کردند و زنها در خانه ها این حکایت را یاد می کردند و تعجب می کردند تا روز چهارم رسید، پس همان موضع از دیوار کعبه که شکافته شده بود، دیگر بار شکافته شد، فاطمه علیها السلام بنت اسد بیرون آمد و فرزند خود اسدالله الغالب علی بن ابی طالب علیه السلام را روی دست خویش داشت و می گفت:

ای گروه مردم! به درستی که حق تعالی مرا از میان خلق خود برگزید و مرا بر زنان برگزیده که پیش از من بوده اند فضیلت داد، زیرا که حق تعالی آسیه دختر مزاحم را برگزید و او عبادت حق تعالی را پنهان کرد، در موضعی که عبادت خدا در آن جا سزاوار نبود مگر در حال ضرورت، یعنی خانه فرعون، و مریم دختر عمران را حق تعالی برگزید و ولادت حضرت عیسی علیه السلام را بر او آسان گردانید و در بیابان، درخت خشک را جنبانید ورطب تازه برای او از آن درخت فروریخت، و حق تعالی مرا بر آن هردوزیادتی داد، و هم چنین بر جمیع زنان عالمیان که پیش از من گذشته اند، زیرا که من فرزندی آورده ام در میان خانه برگزیده او، و سه روز در آن خانه محترم ماندم و از میوه ها و طعام های بهشت تناول کردم، و چون خواستم بیرون آیم در هنگامی که فرزند برگزیده من بر روی دست من بود، هاتفی از غیب مرا ندا کرد:

ای فاطمه! این فرزند بزرگوار را علی بنام، به درستی که منم خداوند علی أعلی، و او را آفریده ام از قدرت و عزت و جلال خود و بهره کامل از عدالت خویش به او بخشیده ام و نام او را از نام مقدس خود اشتقاق کرده ام و او را به آداب خجسته خود تأدیب کرده ام و امور خود را به او تفویض کرده ام و او را بر علوم پنهان خود مطلع کرده ام و در خانه محترم من متولد شده است و اول کسی است که بر روی خانه من اذان خواهد گفت، و بت ها را خواهد شکست، و آنان را از بالای کعبه به زیر خواهد انداخت و مرا به عظمت و مجد و بزرگواری و یگانگی یاد خواهد کرد، و اوست امام و پیشوا بعد از حبیب من و برگزیده از جمیع خلق من، محمد صلی الله علیه و آله که رسول من است واو وصی او خواهد بود، خوشا به حال کسی که او را دوست بدارد و او را یاری کند، و

ص: 267

وای بر حال کسی که فرمان او را نبرد و او را یاری نکند و حق او را انکار کند. (1)

علی است صاحب عزوجلال ورفعت و شأن * علی است بحر معارف علی است کوه وقار

دلیل رفعت شأن علی اگر خواهی * بدین کلام دمی گوش خویشتن می دار

چه خواست مادرش از بهر زادنش جایی * درون خانه خاصش بداد جا جبار

از بهر مدخل آن پیشوای خیل زنان * شکافت حضرت ستار کعبه را دیوار

پس آن مطهره با احترام داخل شد * در آن مکان مقدس بزاد مریم وار

برون چه خواست آید پس از چهارم روز * و ندا شنید که رو نام او علی بگذار

فدای نام چنین زاده ای بود جانم * چنین امام گزینید یا أولی الأبصار

سنی نقل کرده و فرموده است:

روایات بسیاری در این باره وارد شده تا آن جا که جمعی از بزرگان شیعه و سنی تصریح بر متواتر بودن روایات مربوط به این داستان کرده اند. سپس گفتار علمای اهل سنت را نقل کرده و فرموده است: حاکم در «المستدرک» 3/ 483، گفته است: اخبار متواتر است بر این که فاطمه علیها السلام بنت اسد، امیر المؤمنین علی بن ابی طالب - کرم الله وجهه - را داخل کعبه به دنیا آورد.

حافظ کنجی شافعی در «الکفایة» از طریق ابن نجار از حاکم نیشابوری حکایت کرده است که اوگفت:

امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در مکه، در بیت الله الحرام، شب جمعه سیزدهم ماه رجب، سی سال بعد از عام الفیل، به دنیا آمد و کسی نه قبل از اوونه بعد از او، در بیت الله الحرام متولد نشد و این خصوصیت به خاطر اکرام و تجلیل و تعظیم آن حضرت بود.

واحمدبن عبدالرحیم دهلوی، مشهور به شاه ولی الله ... در کتابش [ازالة الخفاء] گفته است: اخبار متواتر است که فاطمه بنت اسد، امیرالمؤمنین علیه السلام را در داخل کعبه به دنیا آورد و جز او کسی درکعبه متولد نشده، نه قبل از اوونه بعد از او.

شهاب الدین آلوسی، صاحب تفسیرکبیر، درکتاب «شرح القصیدة العینیة» (ص 15) گفته است: این که امیر المؤمنین کرم الله وجهه در خانه خدا متولد شده، امری است که در دنیا مشهور می باشد و در کتاب های سنی و شیعه نوشته شده است، و شهرت نیافته که غیر او کرم الله وجهه، در کعبه متولد شده باشد، بلکه سخنی در تولد غیر آن حضرت درکعبه، مطرح نشده است، و چه به جا و سزاوار است که امام الائمه، در جایی که قبله مؤمنین است به دنیا بیاید، و منزه است کسی که چیزها را در

ص: 269

جاهای مناسب خودش قرار می دهد و اواحکم الحاکمین است. (1)

ص: 270

نشدی) و مملو از علم ودانش هستی. (1)

همچنین در بحار(ج 43، ص 100) ضمن روایتی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

انه بطین، فانه مملو من علم خصه الله به و اکرمه من بین امتی؛ همانا علی ملقب به بطین است، چرا که او مملو از علم است و خداوند متعال او را به این خصوصیت مخصوص گردانده و او را از بین امت من گرامی داشته است.

بود مجموع در سبع المثانی * سپس در بسمله لف آن معانی

به باء بسمله آن جمله یک جا * بود مکنون و هستم نقطه باء

زباء بشمله آن نقطه نور * گشاید چشمه ها تا نفخه صور

کلید لف و نشر آن مطالب * بود در دست این بحر العجائب

شیر گرفتند، خداوند، بزرگ ترین فرشته خود (جبرئیل) را مأمور تربیت پیامبر صلی الله علیه و آله کرد تا شب و روز، او را به راه های بزرگواری و راستی و اخلاق نیکو راهنمایی کند، و من همواره با پیامبر صلی الله علیه و آله بودم، همانند فرزند، که همواره با مادر است، پیامبر صلی الله علیه و آله، هر روز نشانه تازه ای ، از اخلاق نیکو را برایم آشکار می فرمود، و به من فرمان می داد که به او اقتدا کنم. پیامبر صلی الله علیه و آله چند ماه از سال را در غار حرا (1) می گذراند، تنها من او را مشاهده می کردم، وکسی جز من او را نمی دید، در آن روزها، در هیچ خانه ای اسلام راه نیافته بود، جز خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله که خدیجه هم در آن بود و من سومین آنان بودم. من نور وحی و رسالت را می دیدم، و بوی نبوت را می بوییدم، من هنگامی که وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آلهان فرود می آمد، ناله شیطان را شنیدم، گفتم: ای رسول خدا! این ناله کیست؟ فرمود: شیطان است که از پرستش شدن خویش مأیوس گردید و فرمود: «علی! تو آنچه را من می شنوم ، می شنوی، و آنچه را که من می بینم، می بینی، جز این که تو پیامبر نیستی، بلکه وزیر من بوده و به راه خیر می روی. (2)

ص: 275

آیینه کبریا علی بود * مرآت خدانماعلی بود

شاهی که به برنمود تشریف * از خلعت هل أتی علی بود

شاهی که به سرنهاد دیهیم * از افسرانماعلی بود

آن پرده فکن که پرده برداشت * از لوف الغطا علی بود

زیبنده هل أتی علی بود * شایسته انماعلی بود

بر موضع خاتم رسالت * آن کس که نهاد پا علی بود

هیچ گروهی گرد هم جمع نشدند که فضائل علی بن ابی طالب علیه السلام را یاد کنند مگر آن که فرشتگان آسمان بر آنان فرود آمده و اطراف آنان را احاطه می کنند. (1)

نیز امام باقر علیه السلام فرمود: هرگاه شیطان می شنود کسی می گوید: «یا محمد و یا علی، آب می شود همان گونه که شرب آب می شود. (2)

هم چنین رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

یا علی! اگر نبود که گروهی از امت من درباره تو همان سخنانی را که نصارا در حق عیسی بن مریم علیه السلام گفتند، درباره تو بگویند که او را فرزند خدا خواندند در فضیلت تو سخنی می گفتم که بر هیچ فرد و گروهی عبور نمی کردی مگر آن که خاک پایت را برای تبرک برمی داشتند، و با قطره های آب وضویت استشفا می جستند، اما همین فضیلت تورا بس که ، تو از من و من از تو هستم. (3)

خوشترز عمر خضر وشکوہ سکندرست * مردن به خاک پاک سرای تویا علی علیه السلام

چون ذره منفصل شود از تاب آفتاب * خورشید، با فروغ ضیای تویا علی علیه السلام

نیز حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:

هنگامی که یکی از شما به یگانگی پروردگار و پیامبری و رسالت نبی اکرم صلی الله علیه و آله را شهادت می دهد، باید پس از آن به ولایت و امامت امیرالمؤمنین علی علیه السلام گواهی دهد. (4)

ص: 278

یک دهان خواهم به پهنای فلک * تا بگویم وصف آن رشک ملک

وردهان یابم چنین و صد چنین * تنگ آید در بیان آن آمین

اینقدرهم گرنگویم ای صنم * شیشه دل از ضعیفی بشکنم

قالب و هیکلی مجسم شود، آن قالب و هیکل علی بن ابیطالب علیه السلام است، پس دوست داشتن چنین موجودی دوست داشتن حق و حقیقت است. دوست داشتن مجسمه همه خوبیها و مبری از تمام بدیها است.

در روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «الحق مع علی وعلی مع الحق» (1) «حق با علی است و علی با حق است» و فرمود: «الحق مع علی یدور حیثما دار» (2) «حق با علی است، و آن می چرخد هرجا علی می چرخد» براین اساس چنانچه کسی گناه کند و در عین حال خود را محب علی علیه السلام بداند، باید بداند که محبتش صادقانه و کامل نیست چون دوست صمیمی سعی می کند بر وفق رضای محبوبش عمل کند و برخلاف میل و رضای او کاری نکند، و البته آنچه درباره محبت امیرالمؤمنین علیه السلام و آثار آن گفته شد، اختصاص به آن حضرت ندارد، بلکه محبت صادقانه خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز چنین است، از امام صادق علیه السلام است که فرمود: «هر کس خدا را نافرمانی کند، او را دوست ندارد»؛ «ما أحب الله وکل من عصاه» [سپس امام علیه السلام به این شعر مثل آورد:]

تعصی الاءله وانت تظهر حبه * هذا محال فی الفعال بدیع

لوکان حبک صادقا لأطعته * ان المحب لمن یحب مطیع (3)

تو معصیت خدا را می کنی وحال اینکه در ظاهر اظهاردوستی او را می نمایی، این امر محال، وکاری بی پایه و اساس است.

زیرا اگر دوستی تو راستین بود، وتوصادق بودی، او را اطاعت می کردی، چون دوست، مطیع و فرمان بر محبوب خود می باشد.

ص: 280

ضمنا روایاتی وارد شده که: «من مات علی حب آل محمد مات شهیدا» (1)؛ «کسی که با محبت آل محمد صلی الله علیه و آله بمیرد، شهید مرده است (ثواب شهید را دارد)». و باید توجه داشت که این روایات به همین قسم دوستی نظر دارد، دوستی زبانی و قلبی و عملی، نه دوستی ظاهری و بدون عمل وتبعیت، والآ اهل تسنن نیز مدعی دوستی اهل بیت هستند.

در عین حال نباید مأیوس بود، زیرا دوستی مراتبی دارد و همان گونه که در روایات آمده بود، شیعه آل محمد صلی الله علیه و آله همین که محبت زبانی دارد یک سوم ایمان را داراست و شیعه ای که محبت زبانی و قلبی را دارد دو سوم ایمان را دارد. (و دست خالی نیست).

حضرت امیر علیه السلام فرمودند: «شما نمی توانید مثل من باشید، ولی با ورع و تقوا مرا یاری کنید». (2)

و از حضرت رضا علیه السلام نقل است که فرمودند: « کن محبا لال محمد و ان کنت فاسقا و محبا لمحبیهم وإن کانوا فاسقین» (3)؛ «دوست آل محمد باش، هر چند فاسق باشی و دوست دوستان آل محمد صلی الله علیه و آله باش، هرچند فاسق باشند».

پیامبر صلی الله علیه و آله به وی محول می شد، با کمال میل و رغبت انجام می داد و کوتاهی نمی کرد، در صورتی که بقیه اصحاب چنین نبودند وگاهی رسما به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اعتراض می کردند و از فرمانش سرپیچی می کردند، و در مواردی بسیار، آن حضرت را در برابر دشمن تنها گزارده و فرار می کردند.

مثلا، در جنگ احد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را گزاردند و فرار کردند، و تنها امیرالمؤمنین علیه السلام با مشرکان جهاد کرد و جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: این است فداکاری و مواسات، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: علی از من است و من از علی هستم جبرئیل گفت: من هم از شما هستم. (به شرحی که در ص 82 همین کتاب گذشت).

و در فضیلت آن حضرت همین بس که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «علی مع الحق والحق مع علی ولن یفترقا حتی یردا علی الحوض یوم القیامة» (1) «حق با علی و علی با حق است. این دو از هم جدا نمی شوند تا کنار حوض در روز قیامت بر من وارد شوند».

در همین رابطه یکی از علمای مشهور اهل سنت گفته است: «برای علی بن ابی طالب علیه السلام صد و بیست فضیلت است که هیچ یک از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن فضیلت ها با آن حضرت شرکت نداشتند» «کان لعلی بن أبی طالب علیه السلام عشرون و مائة منقبةلم یشترک [معه] فیها أحد من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله. (2)

این لقب مبارک را رسول اکرم صلی الله علیه و آله به آن بزرگوار دادند و فرمودند: به علی بن ابی طالب، به عنوان «امیرالمؤمنین» سلام کنید. [یعنی بگویید: السلام علیک یا امیرالمؤمنین].

یادآور می شوم: لقب «امیر المؤمنین» اختصاص به حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام دارد و جایز نیست غیر آن حضرت را «امیر المؤمنین» خواند.

در روایت است که: «شخصی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و گفت: «السلام علیک یا امیرالمؤمنین!»، امام صادق از جای خود برخاست و روی دو پای خود ایستاد و فرمود: از این تعبیر خودداری کن، این اسم و لقب صلاحیت ندارد مگر برای امیرالمؤمنین علی علیه السلام، خدا او را به این لقب نامگذاری کرد واحدی غیر از آن حضرت به این نام و لقب نامیده نشد که به آن راضی باشد مگر این که ملوط منکوح) باشد ... از حضرت سؤال شد که اگر نباید به غیر حضرت علی «امیر المؤمنین» گفته شود، پس «قائم» شما را با چه نام بخوانیم و چگونه به او سلام کنیم ؟ ، امام صادق علیه السلام فرمود: بگویید: «السلام علیک یا بقیه الله ! السلام علیک یابن رسول الله صلی الله علیه و آله!». (1)

تذکر: ائمه علیهم السلام عنایت داشته اند که حضرت امیر علیه السلام را با لقب «امیرالمؤمنین» یاد کنند، و در روایات به جای بردن نام، یا سایر القاب و کنیه های آن جناب، امیرالمؤمنین»، می فرمودند. (2)

بر این اساس، از باب تأسی به ائمه علیهم السلام هم که شده، مناسب است در مواردی که بنا است از آن حضرت یاد و نامی برده شود، آن جناب را با لقب «امیر المؤمنین» نام ببریم و بنویسیم، و چنانچه احتمال خلط و غلط اندازی باشد، کلمه «علی» را

ص: 283

در ادامه بیاوریم و بنویسیم و بگوییم: «امیرالمؤمنین علی علیه السلام » .

من أراد أن ینظر إلی إسرافیل فی هیبته و إلی میکائیل فی رتبته و إلی جبرئیل فی جلالته و إلی آدم فی علمه وإلی نوح فی خشیته و إلی إبراهیم فی خلته وإلی یعقوب فی حزن وإلی یوسف فی جماله وإلی موسی فی مناجاته وإلی أیوب فی صبره و إلی یحیی فی زهده وإلی عیسی فی عبادته وإلی یونس فی ورعه و إلی محمد فی حسبه و خلقه، فلینظر إلی علی، فان فیه تسعین خصلة من خصال الأنبیاء جمعها الله فیه و لم یجمعها فی احد غیره؛ (1) هر کس اراده کرده است اسرافیل را در هیبتش، و میکائیل را در رتبه اش و جبرئیل را در جلالتش و

حضرت آدم را در علمیتش و نوح را در خشیتش و ابراهیم را در دوستیش و یعقوب را در حزنش ویوسف را در جمالش و موسی را در مناجاتش وایوب را در صبرش و یحیی را در زهدش و عیسی را در عبادتش و یونس را در ورعش و حضرت محمد صلی الله علیه و آله را در حسب و خلقش تماشا کند، به علی بن ابی طالب نگاه کند، به راستی خداوند در او نود خصلت از صفات انبیا را جمع کرده است که در غیر او جمع نکرده است.

هم آدم و هم شیث وهم ادریس وهم الیاس * هم صالح پیغمبروداود، علی علیه السلام بود

هم موسی وعیسی وهم خضروهم ایوب * هم یوسف وهم یونس وهم هود علیه السلام بود

هم چنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

من شهر علم هستم و علی دروازه آن، سپس فرمود: کسی جز من و علی، خدا را چنانچه که باید، نشناخت، و کسی جز خدا و علی، چنانچه باید، مرا نشناخت، و کسی جز خدا و من، چنانچه که باید، علی را نشناخت.

انا مدینة العلم و علی بابها، ثم قال: لا یعرف الله حق معرفته الا انا و علی ولا یعرفنی حق معرفتی الا انا و علی ولا یعرفنی حق معرفتی الا الله و علی و لا یعرف

ص: 285

علیا حق معرفته الا الله و انا. (1)

ستاره ای عیان گردد تا به روز قیامت. (1)

شهادت قاضی نورالله رحمة الله

در رابطه با حدیث قبل و جمله «لحمک لحمی» مناسب دیدم داستان و کیفیت شهادت عالم بزرگوار، مرحوم قاضی نورالله به را به طور خلاصه بازگو کنم:

جناب قاضی نورالله از بزرگان علمای شیعه می باشد و نسب شریف آن مرحوم به امام سجاد زین العابدین علیه السلام منتهی می شود، در سال 956 در شوشتر به دنیا آمد و برای تکمیل تحصیلات خود به خراسان رفت و پس از آن که به مراتب عالیه علم وکمال دست یافت، بر آن شد که جهت ترویج مذهب حقه جعفری به هندوستان برود، وبعد از تهیه مقدمات در سال 993 به هندوستان رفت و مدتی در لاهور هند ماند.

مقام علمی و فضائل و کمالات نفسانی او شهرت یافت، به طوری که اکبرشاه تیموری . شاه هندوستان - با آن بزرگوار رابطه دوستی و رفاقت برقرار کرد و سرانجام از آن عالم جلیل القدر تقاضا کرد که مقام قضاوت را قبول کند، مرحوم قاضی نورالله فرمود: من قبول می کنم به شرط این که به فتوای خود که مطابق یکی از مذاهب چهارگانه اهل تسنن است، در بین مردم قضاوت کنم، شاه قبول کرد و منصب قاضی القضاة هند را به او محول کرد.

آن بزرگوار بر کرسی قضاوت و تدریس نشست ومذاهب چهارگانه اهل سنت را .

ص: 287

حنفی، مالکی، حنبلی و شافعی . تدریس می کرد و در درس خود، و در مورد قضاوت، قول یکی از مذاهب چهارگانه را که مطابق مذهب شیعه بود اختیار می کرد و طبق آن حکم می فرمود.

عظمت و مقام علمی آن بزرگوار باعث شد که علمای هند به او حسد بردند و درصدد برآمدند موجبات کشتن او را فراهم کنند، تا این که روزی مرحوم قاضی، نام مبارک امیر المؤمنین علی علیه لسلام را برد و فرمود: علیه الصلاة والسلام. علمایی که پی بهانه می گشتند، به او اعتراض کردند که در دین بدعت گذاردی زیرا صلوات و سلام مخصوص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و بر غیر او صلوات فرستادن ، بدعت در دین است و هر کس در دین بدعت گذارد مهدورالدم و واجب القتل است و همه علمای اهل تسنن به شاه نامه نوشتند که کشتن قاضی نورالله واجب است، چون در دین بدعت گذاشته است.

از میان علما یک نفر به منظور حفظ جان قاضی نورالله این شعر را نوشت و برای شاه فرستاد.

گرلحمک لحمی بحدیث نبوی هی * بی صل علی، نام علی بی ادبی هی

اگر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در باره علی علیه السلام فرموده است: «گوشت تو گوشت من است» پس نام علی را بدون صلوات ذکر کردن بی ادبی به پیامبر صلی الله علیه و آله است، زیرا صلوات بر علی صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله است.

وچون این مطلب در نزد اهل تسنن معروف و مورد قبول بود که پیامبر صلی الله علیه و آله به حضرت امیر علیه السلام فرمود: «لحمک من لحمی، گوشت تو از گوشت من است». لذا مرحوم قاضی قدس سره تبرئه شد، تا این که «اکبرشاه» از دنیا رفت و پسرش «جهانگیرشاه» به جای پدر نشست.

چون جهانگیر شاه مردی خام و نادان بود و به اندک چیزی به غضب درمی آمد، لذا علمای اهل تسنن وقت را غنیمت شمردند و بر آن شدند که به هر وسیله ای

ص: 288

شده، قاضی را از نظر شاه بیندازند ولی قاضی مواظب بود و کسی اطلاع پیدا نمی کرد که او شیعه و مذهبش جعفری است، تا این که آنان یک نفر از جوانان خود را به عنوان شاگردی و خدمتکار نزد قاضی گماشتند، شاید از وی چیزی که وسیله کشتن او شود به دست آورند.

آن جوان مدتی نزد قاضی رفت وآمد کرد، تا این که روزی کتاب «احقاق الحق» را که آن مرحوم در اثبات حقانیت شیعه و مذهب جعفری می نوشت دزدید و برای علمای اهل سنت برد، آنان کتاب را نزد جهانگیر شاه بردند و برای او خواندند و سخت او را به غضب درآوردند.

شاه از علمای اهل تسنن سؤال کرد، جزای چنین شخصی چیست؟ آنان بالاتفاق گفتند: جزای او این است که به بدترین شکل به قتل برسد.

شاه دستور داد شاخه های درخت خاردار آوردند و جناب قاضی را برهنه کردند و به قدری از شاخه های خاردار بر بدن شریف اوزدند که گوشت بدن آن عالم بزرگوار از استخوانش جدا شد، پس از آن دستور داد، یک ظرف مسی را پر از آتش کردند و بر سر برهنه آن بزرگوار گذاشتند که مغز سر آن مظلوم به جوش آمد و به درجه رفیعه شهادت رسید.

بدن شریف او را در اکبرآباد هند به خاک سپردند و فعلا قبر شریفش زیارتگاه عموم مسلمانان است و دارای بارگاه و حرم می باشد. (1)

حسنین علیهما السلام نذری بکنی، امیر المؤمنین و فاطمه علیهما السلام و فضه نذر کردند که هرگاه آنان شفا یابند سه روز روزه بگیرند. چیزی نگذشت که آنان شفا یافتند.

حضرت امیر علیه السلام یک شب تا صبح نخلستان شخصی را آب داد و با اجرت آن جو خرید و آن را رد کرد و فاطمه علیها السلام با یک سوم آن را نان پخت، هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد وگفت: السلام علیکم یا اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله ! مستمندم به من غذا بدهید، خداوند از غذاهای بهشتی به شما بدهد، آنان همگی مستمند را بر خود مقدم داشتند و نان خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند.

روز دوم باز روزه گرفتند و همچنان حضرت زهرا علیها السلام نان پخت، و موقع افطار یتیمی بر در خانه آمد و غذا طلب کرد، اهل بیت ایثارکردند وهریک نان خویش را به یتیم دادند و با آب افطارکردند.

روز سوم نیز روزه گرفتند و وقت افطار اسیری آمد و غذا خواست، باز همگان نان خود را به او دادند.

هنگامی که صبح شد حضرت امیر علیه السلام دست حسنین علیهما السلام را گرفته بود و خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند، رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را مشاهده کرد که از شدت گرسنگی بی تابند، آن حضرت فرمود: این حالی که در شما می بینم نگران کننده است، برخاست و با ایشان وارد خانه فاطمه علیها السلام شد. دید فاطمه علیها السلام در محراب عبادت ایستاده است، در حالی که از شدت گرسنگی چشم هایش به گودی رفته است، پیامبر صلی الله علیه و آله ناراحت شد.

در همین هنگام جبرئیل نازل گشت و عرض کرد: ای محمد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانی به تو تبریک می گوید، سپس سوره «هل اتی» را بر آن حضرت خواند و این آیات را در شأن آن بزرگواران قرائت کرد:

«يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ

ص: 290

مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا » (سوره دهر، آیات 7 تا 9)؛ [آنان به نذر خود وفا می کنند و از روزی که عذابش گسترده است می ترسند، و غذای خود را با این که به آن نیاز و علاقه دارند به مسکین و یتیم و اسیر می دهند و می گویند ما شما را برای خدا غذا دادیم و هیچ پاداش و تشکری از شما نمی خواهیم. (1)

هرچه دهی می ده و منت منه * وآنچه به منت دهی آن خود مده

منت مزدی که در احسان بود * وقت جزا موجب نقصان بود

ضمنا در برخی روایات است که حسنین علیهما السلام نیز روزه گرفتند و سه روز غذا نخوردند.

البته اهمیت و ارزش این کار حضرت امیر علیه السلام به خاطر ایثار آن بزرگوار است، به خاطر ترجیح دادن دیگران بر خود و اهل بیتش است، با اینکه خود نیاز به غذا داشتند، و اینکه برخی افراد استبعاد می کنند که چطور ممکن است سه روز غذا نخورند، باید به آنان گفت این امر در راه رضای خدا سهل است. (2)

همان حرف را تکرار کرد و کسی پاسخ او را نداد، (همه از او خائف بوده جرأت پاسخگویی نداشتند)، از میان مردم، امیرالمؤمنین علیه السلام به پا خاست و فرمود: اگر چنین کاری بکنی توبه ات می دهیم، (وادارت می کنیم توبه کنی) و چنانچه توبه کنی توبه ات را می پذیریم.

عمر گفت: اگر توبه نکنم چه می کنی؟

حضرت فرمود: در این صورت آنچه را که چشمانت در آن قرار دارد می زنیم . (سرت را از بدنت جدا می کنیم).

عمر گفت: حمد خدا را که در این امت کسی را قرار داده است که هرگاه ما کج و منحرف شویم، کجی ما را راست می کند. (1)

آنجا می مانیم، همانا ما متاع، واثاث زندگی خود را به آنجا منتقل کرده ایم، و به زودی به آن خانه می رویم.

سوید گفت: به خدا سوگند سخنان حضرت مرا گریاند. (1)

قال سوید بن غفلة: دخل علی علی علیه السلام یوما ولیس فی داره سوی حصیر رث و هو جالس علیه، فقلت یا أمیرالمؤمنین أنت ملک المسلمین والحاکم علیهم و علی بیت المال و تأتیک ألوفود، ولیس فی بیتک سوی هذا ألحصیر شیء؟

قال علیه السلام یا سوید إن أللبیب لا یتأثث فی دار ألنقلة، و أمامنا دار ألمقامة قد نقلنا متاعنا و نحن منقلبون إلیها عن قریب.

قال سوید: فأبکانی والله کلامه.

شد، به آن حضرت عرض کردند: این لباس مناسب شأن شما نیست! آن جناب فرمود: نفس انسان با پوشیدن لباس وصله دار فروتن و متواضع می شود، و مؤمنان فقرا) که لباس ندارند چون این لباس را بر تن من می بینند آرامش پیدا می کنند. (1)

همچنین نقل است که حضرت امیر علیه السلام از جلودکان قصابی گذشت، قصاب گفت: یا امیرالمؤمنین گوشت خوبی آورده ام، اگر اجازه فرمایی مقداری برای خانه شما بفرستم؟ آن بزرگوار فرمود: پول ندارم، قصاب گفت: برای پولش صبر می کنم، حضرت فرمود: من بر خوردن گوشت صبر می کنم. (2)

نیز ابن عباس گوید: در سرزمین ذی قار (محلی است نزدیک بصره) خدمت امام علیه السلام رفتم. دیدم کفش خود را پینه می زد، وقتی مرا دید فرمود:

ای ابن عباس، قیمت این کفش چقدر است؟ گفتم: ارزشی ندارد، فرمود: به خدا سوگند، این کفش بی ارزش نزد من از حکومت بر شما محبوب تر است، مگر این که با آن حقی را بپا دارم، یا باطلی را دفع نمایم؛ (3) ما قیمة هذا النعل؟ فقلت: لا قیمة لها؟ فقال علیه السلام : وألله لهی أحب إلی من إمرتکم، إلاأن أقیم حقا، أو أدفع باطلا.

و فرموده است: به خدا سوگند، دنیای شما در نظر من از شکنبه خوکی که در دست جذامی افتاده باشد، پست تر است. وألله لدنیاکم هذه أهون فی عینی من عراق خنزیر فی ید مجذوم. (1)

در جای دیگر فرموده است: ای مردم می بینید که دنیای شما در نظر من از آب بینی بز بی ارزش تر است. ولألفیتم دنیاکم هذه أزهد عندی من عطفة عنز. (2)

و به مسلمانان فرموده است: باید دنیا در نظر شما از رده های برگ درخت و ریزه های دم قیچی کوچکتر و بی ارزش تر باشد. فلتکن الدنیا فی أعینکم أصغر من حثالة القرظ، و قراضة الجلم. (3)

اما من بسیاری از چیزها را که خداوند بر من مباح کرده بود ترک کردم و نزدیک آنها نرفتم.

اما نوح علیه السلام وقتی تکذیب قوم خود را دید بر آنان نفرین کرد، ولی من در حق کسانی که به من ظلم کردند نفرین نکردم، وانگهی پسر نوح کافر شد و پسران من دو بزرگ و سرور جوانان اهل بهشتند.

اما موسی علیه السلام، وقتی خداوند موسی را برای دعوت فرعون فرستاد، عرض کرد: خدایا! من یکی از اینها را کشتم، می ترسم مرا بکشند، تا این که خدا فرمود: نترس، همانا انبیا نزد من نمی ترسند. (1) ولی من در شبی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به غار ثور پناه برد، در بستر آن حضرت خوابیدم و از هیچ کس نترسیدم، و هم چنین زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا برای تبلیغ سوره برائت به سوی مشرکان فرستاد، با این که بسیاری از بزرگان قریش را کشته بودم، در عین حال سوره برائت را بردم و برایشان خواندم و از احدی نترسیدم.

اما عیسی علیه السلام، مادر عیسی در بیت المقدس بود، وقتی خواست عیسی را به دنیا آورد شنید گوینده ای از غیب می گوید: خارج شو، این جا خانه عبادت است نه خانه ولادت، اما هنگامی که مادر من خواست مرا به دنیا آورد، در مسجدالحرام بود، دیوار کعبه شکافته شد و شنید گوینده ای می گوید: داخل شو، پس در خانه خدا داخل شد و من در آن خانه، به دنیا آمدم و برای احدی غیر از من این فضیلت نیست، نه قبل از من، نه بعد از من. (2)

آن لحمک لحمی بشنوتاکه بدانی * آن یارکه او نفس نبی بود علی بود

آن کس که ولی بود و وصی بود علی بود * سلطان سخاوکرم وجود علی بود

ص: 296

آن سرو سرافرازکه اندرره اسلام * تاکارنشد راست نیاسود علی بود

آن قلعه گشایی که در از قلعه خیبر * برکند به یک حمله وبگشود علی بود

آن مرد دلاور که برای طمع نفس * برخوان جهان دست نیالود علی بود

هم آدم وهم شیث وهم ادریس وهم الیاس * هم صالح پیغمبروداوود علی بود

هم موسی وهم عیسی وهم خضروهم ایوب * هم یوسف وهم یونس وهم هود علی بود

شاهی که ولی بود ووصی بود علی بود * سلطان سخاوکرم وجود علی بود

فرزند خلف درصدف نکته توحید * کآدم به جمالش نگران بود علی بود

می کند، پس از وفات نیز در مواردی امتحان می کند. مرا خبر ده از آن موارد و از موارد امتحانات خودت.

حضرت فرمود: اگر خبر دهم مسلمان می شوی؟ گفت: آری. آنجناب فرمود: خداوند در حیات پیامبر صلی الله علیه و آله جانشینان آنها را در هفت مورد و پس از وفات آنها نیز در هفت مورد امتحان می کند؟ بزرگ یهود گفت: صحیح فرمودی اکنون مرا از موارد امتحانات خودت آگاه کند.

حضرت فرمود: «خدا مرا در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله در هفت مورد امتحان کرد و مرا فرمان بردار و مطیع یافت، و البته آنچه خبر می دهم از باب تعریف و خودستایی نیست، بلکه نعمتهای الهی بوده که شامل حالم گردیده است و آن موارد عبارتند از:

اول - پیامبر صلی الله علیه و آله در ابتدای دعوتش خویشان خود را فراخواند و آنان را دعوت به اسلام نمود و احدی از آنها نپذیرفتند جز من که از همه کوچکتر بودم و سه سال فقط من و خدیجه با پیامبر صلی الله علیه و آله نماز خواندیم. (تفصیل این جریان در ص ؟؟؟ آمده است).

دوم - قریش برای کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله همدست شدند که پیامبر صلی الله علیه و آله را در بستر با شمشیر به قتل برسانند. جبرئیل این نقشه را به رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر داد و دستور داد به امر خدا به غار برود، پیامبر صلی الله علیه و آله این امر را به من اطلاع داد و فرمود در بسترش بخوابم و جانم را فدای جان او کنم، و پس از رفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله قریش که یقین داشتند پیامبر صلی الله علیه و آله را خواهند کشت، با شمشیر به من حمله کردند و من از خود دفاع نمودم...» (داستان لیلة المبیت است که در ص ؟؟؟ آمده است).

سوم - در جنگ بدر دلاوران قریش مثل ولید و شیبه و دیگران به مسلمانان حمله کردند و من که از همه لشکریان کوچکتر بودم و تجربه جنگی نداشتم، از طرف پیامبر صلی الله علیه و آله مأمور به جنگ با آنان شدم که خدا به دست من ولید و شیبه را که از سران نیرومند قریش بودند به هلاکت رساند و سپس جمع بسیاری از آنها را به

ص: 298

قتل رسانده یا به اسارت گرفتم...» (این داستان جنگ بدر است که در صفحه ؟؟؟ ذکر شده است).

چهارم - قریش با همه قبائل عرب هم پیمان شدند و در احد به ما حمله کردند و برخی از ما کشته و جمعی از ما فرار نمودند. ولی من از پیامبر صلی الله علیه و آله دفاع کردم تا آنجا که بیش از هفتاد زخم بر بدنم وارد آمد... (داستان جنگ احد در صفحه ؟؟؟ بیان شده است).

پنجم - قریش و اعراب هم پیمان شدند تا پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندانش را به قتل نرسانند آرام نگیرند و با تمام تجهیزات راهی مدینه شدند و یقین داشتند به هدف می رسند. پیامبر صلی الله علیه و آله امر به احداث خندق نمود. همینکه قریش رسیدند عمروبن عبدود که دلیر عرب بود پی در پی فریاد زد و مبارز طلبید و هیچ کس جرئت نزدیک شدن به او را نداشت.

رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا فرستاد، در این موقع زنان مدینه بر من گریان شدند که چگونه با عمروبن عبدود، فارس یلیل روبرو خواهم شد. ولی خداوند سبحان او را به دست من هلاک ساخت و پیروزی حاصل گردید... (داستان جنگ خندق در صفحه ؟؟؟ آمده است) .

ششم - واقعه جنگ خیبر بود که برخی از ما به جنگ با مرحب خیبری رفتند و بدون فتح برگشتند و سرانجام پیامبر صلی الله علیه و آله مرا فرستاد، مرحب را کشتم و خدا قلعه های آنها را به دست من فتح نمود. (داستان این جنگ در صفحه ؟؟؟ گذشت).

هفتم - قبل از فتح مکه پیامبر صلی الله علیه و آله برای اتمام حجت، نامه ای به سران قریش نوشت و سوره برائت را در نامه درج فرمود، و توسط مردی از مسلمانان فرستاد. جبرئیل نازل شد و عرض کرد: ای محمد صلی الله علیه و آله این نامه را باید خودت یا مردی از خاندان خودت به مکه ببرد. پیامبر صلی الله علیه و آله مرا فرستاد و نامه را در میان راه از آن مرد

ص: 299

گرفتم و راهی مکه شدم، در حالی که می دانستم زن و مرد مکه دشمن من هستند و اگر بتوانند مرا قطعه قطعه می کنند. ولی با این حال من هیچگونه وحشت و ترس بخود راه ندادم و پیام رسول خدا صلی الله علیه و آله را به قریش ابلاغ کردم. (داستان ابلاغ سوره برائت در صفحه ؟؟؟ آمده است).

[سپس امام علیه السلام فرمود:] اینها هفت مورد بود که خدا در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مرا امتحان کرد و مرا مطیع و فرمان بردار یافت.

اما هفت مورد امتحان من بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله به این قرار است:

اول - تحمل مصیبت رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله برایم بسیار سخت و جانکاه بود و یاد می آوردم که از کودکی در کنار آن حضرت بوده و مرا در آغوش می گرفت و با محبت فوق العاده مرا بزرگ کرد و بعد سالها در خدمتش بودم و لذا رحلت آن رسول مهربان برای من بسیار گران و ناراحت کننده بود. از سویی با رحلت او وحی الهی قطع شد ولی با این همه صبر کردم و آن حضرت را غسل داده کفن نمودم و

پس از نماز بر آن بزرگوار او را دفن نمودم.

دوم - پیامبر صلی الله علیه و آله در زمان خود مرا به امر خدا امیر امت قرار داد ولی بعد از آن حضرت حوادث تلخ و بسیار ناگواری بوجود آوردند و برخلاف دستور پیامبر صلی الله علیه و آله عمل کردند. (حضرت به داستان سقیفه اشاره کرد. این داستان در ص ؟؟؟ همین کتاب از صحیح بخاری از قول عمر آمده است و فرمود: با تمام این ناراحتی ها صبر کردم.

اما سوم - ای بزرگ یهود! آن کسی که در ابتدا به عنوان خلیفه جای پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفت، بارها از من عذرخواهی کرد و من هم به خاطر حفظ اسلام و حفظ وحدت امت در برابر منافقان و دشمنان، سکوت کردم و تحمل نمودم و باورم بود که بعد از او به سفارشات پیامبر صلی الله علیه و آله درباره من عمل کنند ولی چنین نشد و امر را به رفیقش واگذار کرد و من باز سکوت کرده صبر نمودم و با اینکه عده ای از دوستانم اصرار بر

ص: 300

مخالفت داشتند ولی من بخاطر حفظ اسلام مخالفت نکرده بلکه در مشکلات او را راهنمایی کردم و کسی باور نمی کرد که او بعد از خودش امر را به غیر من واگذار کند ولی چنین نکرد و من صبر کردم.

اما چهارم - این بود که امر خلافت به عثمان واگذار شد و با اینکه سوابق مرا در اسلام نزدیکی مرا به پیامبر صلی الله علیه و آله می دانستند، در عین حال همه را نادیده گرفته و او را بر من مقدم داشتند، (سپس حضرت بخشی از حوادث تلخ دوران عثمان را بازگو کرد و فرمود: من در تمام این نامرادی ها صبر کردم.

اما پنجم- پس از آنکه عثمان کشته شد و با من بیعت کردند، برخی از همان افراد که با من بیعت کرده بودند، چون به خواسته خود نرسیدند، با آن زن (عایشه) بر من شوریدند و سرانجام جنگ جمل را بوجود آوردند و من به ناچار بر این جنگ تن در دادم و تحمل کردم. (داستان جنگ جمل در ص 390 آمده است).

اما ششم - مخالفت معاویه و حادثه جنگ صفین و انتخاب حکمین و به شهادت رسیدن جمعی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله همراه من بودند مثل عمار، ذوالشهادتین و ... و آنچه بعد از جنگ رخ داد، همه بر من بسیار ناگوار و مصیبت بار بود که صبر کردم. (جنگ صفین و حوادث تلخ آن در صفحه 423 و گریه حضرت بر عمار و دیگر یاران شهیدش در صفحه 561 آمده است).

اما مورد هفتم - حادثه جنگ نهروان بود که گروهی از اصحاب خودم بر من شوریدند و جنگی ناخواسته و ناگوار بر من تحمیل نمودند که پیامبر صلی الله علیه و آله مرا از آن باخبر کرده بود و من ناچار تن به جنگ درداده و مشکلات آن را تحمل نمودم. (جنگ نهروان در صفحه 479 نقل شده و در تمام این هفت مورد خداوند سبحان مرا امتحان کرد و مطیع و فرمان بردار یافت.

سپس فرمود: ای بزرگ یهود! یک امتحان دیگر از من باقی مانده است که به زودی وقت آن می رسد، پرسیدند آن یک مورد را هم بیان فرما، فرمود: آن یک مورد

ص: 301

این است که این (اشاره کرد به ریش مبارکش) از خون این رو با دست اشاره کرد به فرق سرش) رنگین می شود. (راوی گوید): در این موقع صدای گریه و شیون حاضران فضا را پر کرد و همه با صدای بلند گریه کردند و بزرگ یهود همان لحظه اسلام آورد و شهادتین بر زبان جاری ساخت...» (1)

امام حسن علیه السلام بوسیله اصحابی منافق و همسری نامهربان و ظالم، سید الشهداء علیه السلام بوسیله جان و فرزند و همه اهل بیت و همه اصحاب با وفا و مهربان، طلحه و زبیر به وسیله حب جاه و ریاست، قوم حضرت لوط بوسیله نهر آب و نوشیدن مشتی آب امتحان شدند. « إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ » (وره بقره آیه 249)

برخی افراد به وسیله چیزی اندک از ترس و گرسنگی و کاهش بخشی از اموال و زن و فرزند امتحان شده و می شوند. «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ » (سوره بقره آیه 155)

علما و دانشمندان به وسیله علم و دانش خود، نادان ها بوسیله پرسش نکردن و باقی ماندن در جهل، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

إن الله لم یأخذ علی الجهال عهدا بطلب العلم حتی أخذ علی العلماء عهدا ببذل العلم للجهال لأن العلم کان قبل الجهل». (1) «خدا از نادان ها پیمان برای طلب علم نمی گیرد تا آنکه از علما پیمان گیرد که بنادانان علم آموزند زیرا علم بر جهل مقدم است».

اغنیاء و ثروتمندان به وسیله پول و نعمت، فقرا به وسیله تنگدستی و فقر. «فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ » (سوره فجر آیات 16-15) «اما انسان هنگامی که پروردگارش وی را می آزماید و عزیزش می دارد و نعمت فراوان به او می دهد می گوید پروردگارم مرا گرامی داشته است، واما چون وی را می آزماید و روزی اش را بر او تنگ می گرداند می گوید پروردگارم مرا خوار کرده است».

خلاصه کسی گمان نکند آزمایش و امتحانی در کار نیست. بلکه همه باید

ص: 303

بدانیم مورد امتحان قرار خواهیم گرفت. منتها هر کس بقدر معرفت و در حد موقعیت و جایگاهش.

علی علیه السلام کفوی نمی بود.

اگر سعادت در داشتن پدر و مادر ارزشمند و بزرگوار است باید گفت: امیرالمؤمنین علی علیه السلام سعادتمندترین مردان عالم است، زیرا پدرش ابوطالب شیخ بطحا وکفیل و حامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده، و مادرش فاطمه بنت اسد، از زنان ممتاز بوده است، که خداوند او را برای زایمان، به داخل کعبه راه داده و اول زنی است که بعد از حضرت خدیجه اسلام آورده، واول زنی است که همراه فاطمه زهرا علیها السلام هجرت کرده، و تنها زنی است که لیاقت مادری امیرالمؤمنین علیه السلام را داشته است.

اگر سعادت در داشتن فرزندانی شایسته و صالح است، که بی مانند و قره العین دنیا و آخرت، امام المجاهدین و متقین باشند. باید گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام سعادتمندترین مردان عالم است.

اگر سعادت در داشتن ذریه ای عالم، خدمت گذار به اسلام و مسلمانان، در طول تاریخ است، باید گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام سعادتمندترین مردان عالم است.

زیرا بزرگان علما و محدثان، مانند سید مرتضی، سید رضی، تا مرحوم بروجردی و حکیم و خوئی و حضرت امام خمینی... از ذریه آن بزرگوار هستند.

اگر سعادت در شاگردان برجسته و احیاکننده گان آثار پیامبر صلی الله علیه و آله و اسلام و دین و مذهب است، باید گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام سعادتمندترین همه انسان ها است. زیرا علاوه بر مثل ابن عباس و ...، اشخاصی مثل کلینی، صدوق، شیخ بهایی، تا صاحب جواهر و...، همه این بزرگان و مراجع، از شاگردان و خوشه چینان خرمن علم امیرالمؤمنین علیه السلام و فرزندان معصوم آن حضرت علیه السلام بوده اند.

اشعارذیل که منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام است گویای همین مطلب است:

ص: 305

محمد النبی اخی و صنوی * و حزة سید الشهداء عمی

و جعفر الذی یمسی و یضحی * یطیر مع الملائکة ابن امی

و بنت محمد سکنی و عرسی * مسوط لحمها بدمی و لحمی

وسبطا احمد ولدای منها * فایکم له سهم کسهمی

سبقتکم الی الاسلام طرا * غلاما ما بلغت أوان حلمی

وصلیت الصلواة و کنت طفلا * مقرا بالنبی فی بطن امی

انا الرجل الذی لاتنکروه * لیوم کریهة او یوم سلم

و اوجب لی ولایته علیکم * رسول الله یوم غدیر خم

فویل ثم ویل ثم ویل * لمن یلقی الإله غدا بظلمی (1)

محمد که پیامبر صلی الله علیه و آله است، برادر و قرین من است و حمزه سیدالشهداء ، عموی من است.

وجعفر طیارکه [در بهشت] با فرشتگان پرواز می کند، برادر من است . و فاطمه، دختر پیامبر صلی الله علیه و آله، زوجه من است که گوشت و خون او آمیخته به گوشت و خون من است.

ونواده های پیامبر صلی الله علیه و آله [حسنین علیهما السلام] دو فرزند من از فاطمه اند، پس کدام یک از شما مانند من هستید؟

بر همه شما، در اسلام آوردن سبقت گرفتم، در حالی که نوجوانی بودم که هنوز به حد بلوغ نرسیده بودم.

و من در کودکی [با پیامبر صلی الله علیه و آله] نماز خواندم و در حالی که در شکم مادرم بودم،

ص: 306

به نبوت او اقرار کردم.

من آن مردی هستم که نمی توانید [خدمات او را] انکار کنید، چه در روز جنگ و چه در موقع صلح.

ورسول خدا صلی الله علیه و آٖله در غدیر خم، برای من، ولایتش را بر شما واجب کرد.

پس وای به حال کسی! وای به حال کسی! وای به حال کسی ! که فردای قیامت خدا را در حالی ملاقات کند که درباره من، ستم کرده باشد.

[تا آن که فرموده است:]

سرانجام اولی (ابوبکر) حکومت را به دست کسی [عمر] سپرد که مجموعه ای از خشونت، سختگیری، اشتباه و ... بود، و من در مدت حکومت طولانی و محنت زا، و رنج آوراو، چاره ای جز شکیبایی نداشتم ...

[تا آن که فرموده است:]

سپس، دومی (عمر)، خلافت را، درگروهی قرار داد که پنداشت من هم سنگ و هم ردیف آنان می باشم، پناه بر خدا از این شورا ! درکدام زمان در برابر شخص اولشان در خلافت مورد تردید بودم. تا امروز با اعضای شورا برابر شوم ؟ که هم اکنون مرا همانند ایشان پندارند؟ و در صف آنان قرارم دهند؟ ناچار بازهم کوتاه آمدم، و با آنان هماهنگ گردیدم. (1)

در مسجد (صفحه 596) آمده است.

فردای آن روز، حضرت به مسجد آمد و خطبه خواند و مردم را از برنامه کاروروش حکومت خود آگاه فرمود و پس از حمد و ثنای الهی و درود به پیامبر صلی الله علیه و آله چنین فرمود: بدانید که من شما را به راه حق خواهم راند و روش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را که سال ها متروک مانده است تعقیب خواهم کرد، من دستورات کتاب خدا را درباره شما اجرا خواهم کرد و کوچک ترین انحرافی از فرمان خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله نخواهم کرد، من همیشه آسایش شما را بر خود مقدم شمرده و هر عملی را که درباره شما انجام دهم به صلاح شما خواهد بود. (به شرحی که در صفحه 383 نقل می کنیم ان شاء الله).

اموال و موجودی بیت المال مسلمانان را به منظور استفاده شخصی خودش برداشت و از محل مسؤلیت اش (بصره )، به حجازگریخت. (1)

حضرت امیر علیه السلام نامه ذیل را به آن استاندار خائن نوشت:

پس از یاد خدا و درود، همانا من تو را در امانت خود شرکت دادم، وهمراز خود گرفتم، و هیچ یک از افراد خاندانم برای یاری و مددکاری، و امانت داری، چون تو مورد اعتمادم نبود. آن هنگام که دیدی روزگار بر پسر عمویت سخت گرفته، و دشمن به او هجوم آورده، و امانت مسلمانان تباه گردیده، و امت اختیارشان را از دست داده و پراکنده شدند، پیمان خود را با پسر عمویت دگرگون ساختی، و همراه با دیگرانی که از او جدا شدند فاصله گرفتی، تو هماهنگ با دیگران دست از یاری اش کشیدی، و با دیگر خیانت کنندگان خیانت کردی . نه پسر عمویت را یاری کردی، و نه امانت ها را رساندی.

گویا تو در راه خدا جهاد نکردی! و برهان روشنی از پروردگارت نداری، و گویا برای تجاوز به دنیای این مردم نیرنگ می زدی، وهدف توآن بود که آنان را بفریبی! و غنائم و ثروت های آنان را در اختیار گیری، پس آنگاه که فرصت خیانت یافتی شتابان حمله ور شدی، و با تمام توان، اموال بیت المال را که سهم بیوه زنان و یتیمان بود، چونان گرگ گرسنه ای که گوسفند زخمی یا استخوان شکسته ای را می رباید، به یغما بردی، و آنها را با خاطری آسوده، به سوی حجاز روانه کردی، بی آن

ص: 311

که در این کار احساس گناهی داشته باشی. گویا میراث پدر و مادرت را به خانه می بری ! سبحان الله !!

آیا به معاد ایمان نداری؟ واز حسابرسی دقیق قیامت نمی ترسی؟ ای کسی که در نزد ما از خردمندان بشمار می آمدی! چگونه نوشیدن و خوردن را بر خود گوارا کردی در حالی که میدانی حرام می خوری ؟ و حرام می نوشی؟

چگونه با اموال یتیمان و مستمندان و مؤمنان و مجاهدان راه خدا، کنیزان می خری و با زنان ازدواج می کنی؟ که خدا این اموال را به آنان واگذاشته، و این شهرها را به دست ایشان امن فرموده است!

پس از خدا بترس، و اموال آنان را بازگردان، و اگر چنین نکنی و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست یابم، تو را کیفر خواهم کرد، که نزد خدا عذرخواه من باشد، و با شمشیری تو را می زنم که به هرکس زدم وارد دوزخ گردید.

سوگند به خدا اگر حسن و حسین علیهما السلام چنان می کردند که تو انجام دادی، از من روی خوش نمی دیدند و به آرزونمی رسیدند تا آن که حق را از آنان باز پس ستانم، و باطلی را که به ستم پدید آمده نابود سازم.

به پروردگار جهانیان سوگند! اگر آنچه که تو از اموال مسلمانان به ناحق بردی، بر من حلال بود، خشنود نبودم که آن را میراث بازماندگانم قرار دهم؛ پس دست نگهدارو فکر کن که به پایان زندگی رسیده ای، و در زیر خاکها پنهان شده، واعمال تو را بر تو عرضه داشتند، آن جا که ستمکار با حسرت فریاد می زند، و تباه کننده عمر و فرصت ها، آرزوی بازگشت دارد اما راه فرارو چاره مسدود است. (1)

ص: 312

نشده اند، ناراحتی حضرت بیشتر از این است که چرا فقط اغنیا دعوت شده و از کسانی که قدرت مالی ندارند، دعوت به عمل نیامده و آنان حضور نداشته اند.

به علاوه، مگر مسلمان مجاز است هر دعوتی را بپذیرد و در هر مجلس و مهمانی شرکت کند و سر هر سفرهای بنشیند و با هرکس هم غذا شود؟

گذشته از اینها، چرا و به چه منظور از آقای استاندار پذیرایی ویژه و استثنایی به عمل آمده است ؟!

از اینجا معلوم می شود که هر کس در رأس امور مسلمانان و به عنوان حاکم ورهبر جامعه شناخته می شود باید رفتار و کردار مسئولان زیردست و استانداران، فرمانداران، و همه کسانی را که در گوشه و کنار به سمتی گمارده و فعالیت می کنند، زیر نظر داشته باشد و از رفتار آنان مطلع شود و درصورت تخلف از انجام وظیفه، پیگیری های لازم را انجام داده و خطا و لغزش آنان را گوشزد و در صورت لزوم مورد عتاب و نکوهش قرار دهد و نباید میان مسئولان رده بالا و ارادتمندان و خواص با مردم عادی تفاوت بگذارد.

نکته قابل توجه این که نامه امام به استاندار که از افراد بزرگوار و سرشناس بوده است، بدون هیچگونه عنوان والقاب و تشریفات و پیشوند و پسوند شروع و نوشته شده است:

حنیف ! به من گزارش (1) رسیده است که شخصی از بزرگان و سرشناسان اهل بصره مجلس مهمانی ترتیب داده و تو را هم دعوت کرده است و تو [بدون این که توجه داشته باشی و فکر کنی که این مهمانی برای چیست و به چه منظوری برقرار شده و جنابعالی را به چه مقصودی دعوت کرده است و بدون این که فکر کنی هزینه این ضیافت آن مرد سرشناس و ثروتمند، از کجا و از چه راهی تأمین شده است، و چه شده که از بین مردم، تنها پولداران و ثروتمندان و اشراف شهر دعوت شده و غرضش از این دعوت و جلسه چه بوده است] باشتاب و سرعت به آن مجلس رفته و آن دعوت را فورا پذیرفته ای ، گویا از رفتن و حضور در آن مجلس خوشحال بوده و با میل ورغبت در آن مجلس حاضر شده ای. [ چرا که گاه انسان را با زور و اجبار به بعضی از مجالس می برند ولی مجالسی که مطابق طبع و میلش باشد بلافاصله رهسپار آن می شود] و تو با سرعت و شتاب به آن مجلس رفته ای؟

[تو استاندار، نماینده و مسئول از سوی علی بن ابی طالب هستی، نه استاندار فلانی وفلانی. تو نماینده کسی هستی که حتی یک وعده غذای اعیانی واشرافی نخورده و هرگز سر چنان سفره هایی حاضر نشده است.]

تستطاب لک الألوان، وتنقل إلیک الجفان! (2)

ولی تو سر سفرهای حاضر شده ای که خوراکهای گوناگون و غذاهای رنگارنگ و خوشمزه برایتان مهیا کرده و در حضورتان چیده اند. مرتب پیش دستی ها، ظرف ها و دیسها را عوض وغذایی دیگر با کیفیتی بهتر برای تو حاضر کرده اند.

[حضرت در ادامه می فرماید:]

ص: 315

وما ظننت أنک تجیب إلی طعام قوم، عائلهم مجفو، و غنیهم مدعو.

ولی من باور نمی کردم نماینده مثل منی اصلا در چنین مجالسی حاضر و میان آن جماعت می نشست. من گمان نمیکردم تو با دیدن آن مجلس و با مشاهده آن دعوت شدگان در آن مجلس می نشستی و با آنان هم غذا شده و از خوردنی ها می خوردی! من احتمال نمیدادم تو سر سفرهای بنشینی که پولدارها و ثروتمندان دعوت شده ولی فقرا وعائله مندان و تهیدستان سر آن سفره نبوده اند و به آنان جفا شده است.

[خلاصه آنچه که بیشتر امام علیه السلام را رنج می دهد، بی توجهی به فقرا و عائله مندان تهیدست است، آنچه موجب ناراحتی امام علیه السلام شده، این است که نماینده او سر سفرهای نشسته و غذا خورده که دعوت شدگان آن توانگران و ثروتمندان بوده اند، مثل برخی ضیافت های زمان ما که برای ولیمه حج و عمره و زیارات و خرید منزل و عروسی و... در هتل ها و منازل تشکیل می گردد، و نه تنها از فقرا دعوت نمی شود و به آنان اجازه ورود نمی دهند، بلکه خویشاوندان بی بضاعت خویش را نیز به بهانه این که کلاس مجلسشان پایین می آید، دعوت نمی کنند. و بیشتر اوقات به قدری غذاهای اضافی تهیه می کنند که با دور ریخته می شود و یا به شکل تحقیرآمیزی به فقرا و مستمندان بیرون از مجلس داده می شود، البته هیچ فقیر آبرومندی به خود اجازه نمی دهد با مراجعه به این گونه مجالس شکم خود را سیر کند.

بلی، اشکال اساسی آن سفره این بوده که به فقرا و عائله مندان نیازمند بی اعتنایی و به تعبیر امام علیه السلام در حق آنان جفا وظلم شده و به حساب نیامده اند.

جناب استاندار، نماینده امیرمؤمنان علی علیه السلام ، آیا هیچ با خود اندیشید که صاحب این سفره، آن غذاهای رنگارنگ را با چه پولی و از چه راهی تهیه کرده است؟! آیا نمی دانست که معمولا برپایی چنین ضیافت هایی از درآمد حلال و مشروع میسر نمی گردد. آیا توجه کرد که هدف از آن مهمانی و دعوت از ایشان چه

ص: 316

بوده است؟! (1)]

[حضرت در ادامه می فرماید: اکنون که بر سر آن سفره رفتی:]

فانظر إلی ما تقضمه من هذا المقضم، مما اشتبه علیک علمه فالفظه، وما أیقنت بطیب وجهه فنل منه.

خوب دقت کن، غذایی که جلوی تو گذارده اند و تو می جوی و می خوری، اگر بر تو مشتبه است و روشن نیست که از حلال تهیه شده یا از حرام، آن را نخور واگر در دهان گذاشته ای آن را خارج کن و دور بینداز. [زرا غذای شبهه ناک اثر خودش را بر جسم و جان انسان می گذارد و آنچه را یقین داری از راه حلال تهیه شده است میل کن. اما اگر بدانی با پول نامشروع تهیه شده است حکمش مشخص است که نباید

از آن غذا خورد].

[فرمایش امام علیه السلام تا اینجا متوجه شخص عثمان بن حنیف است. اما در ادامه، کلام امام علیه السلام خطاب به همه مسلمانان و شیعیان و پیروانش می باشد که به آن شاء الله ما نیز یکی از آنان به حساب می آییم و باید بیشتر دقت و توجه کرده و بدان پایبند بود].

ألآ و إن کل مأموم إماما، یقتدی به و یستضیء بنور علمه؛

آگاه باشید. برای هر مأمومی امام علیه السلام و پیشوا و مقتدایی هست که به او اقتدا می کند

ص: 317

و از نور علمش استفاده می کند.

[امام علیه السلام یک قاعده کلی و همگانی را بیان می کند و آن قاعده این است که: همه انسانها و همه مسلمانان، پیشوا وامامی دارند، هرکس که از احکام الهی آگاه نیست و دستورات خدا را نمی داند . به حکم قطعی عقل . یک امام آگاه، عالم و مورد اعتماد انتخاب کرده و از او پیروی می کند، از علمش استفاده و کسب نور می کند، در اعمال وکارهایش به او اقتدا و از او اطاعت می کند. سیره و عمل او را الگو قرار داده و در جای پای اوگام می نهد].

إلا و إن إمامکم قد اکتفی من دنیاه بطمریة (1)، ومن طعمه بقرصیه،

آگاه باشید! امام شما از دنیای خود به دو لباس فرسوده و دو قرص نان اکتفا کرده است.

[در زمان حکومت آن حضرت، همه مسلمانان به اعم از شیعه و سنی به امامت آن بزرگوار را قبول داشتند لذا خطاب به همه مسلمانان می فرماید]:

آگاه باشید. این امام شما، با همه قدرت و امکاناتی که در اختیار دارد، از دنیا به دولباس متوسط و عادی و چه بسا وصله دارقناعت کرده است و از غذا و خوردنی ها هم به دو قرص نان در شبانه روز بسنده کرده است.

[آری، این روش امام است، و مأموم و شیعه به کسی گفته می شود که به روش امامش عمل کند، اما حضرت می داند که مسلمانان و شیعیانش، پیروانی پابرجا نیستند، می داند همه مانند سلمان و اباذر نیستند و از وی آن گونه که پسندیده است پیروی نمی کنند، لذا در ادامه می فرماید]:

ألا و إنکم لل تقدرون علی ذلک، ولکن أعینونی بورع والجتهاد، و عفة و سداد.

می دانم شما را یارای آن نیست که مانند علی علیه السلام زندگی کنید، و نمی توانید

ص: 318

قناعت کنید. علی نیز چنین انتظاری از شما ندارد، امام علیه السلام شما آگاه است که شما تحمل چنین زندگی را ندارید. اما این بدان معنا نیست که با او هیچ همراهی نکنید، بلکه توقع امام شما این است که لااقل پیشوای خود را در پارسایی و تقوا، در راستی و صداقت ، درعفت و پاکدامنی، یاری کنید.

یاری رساندن به من، این است که شما ورع و ترس از خدا داشته باشید، سراغ کارهای حرام و نامشروع نروید، ظلم و حق کشی و رشوه خواری نکنید، حقوق دیگران را تضییع نکنید، عفت و پاکدامنی را پیشه کنید.

کاری را که به عهده گرفته اید یا بر عهده شما گذارده اند، خوب، محکم، صحیح و به موقع انجام دهید، در اموری که مربوط به شما است کوشش کنید و با جدیت آنها را انجام دهید، اهل کوشش و تلاش باشید و از کم کاری و بیکاری و تنبلی بپرهیزید.

[سپس حضرت امیر علیه السلام عموم مسلمانان را مخاطب قرار داده و سوگند یاد کرده و فرموده است]:

فوالله ما کنزت من دنیاکم تبرا، (1) ولا ادخرت من غنائمها وفرا، ولا أعددت لبالی ثوبی طمرا؛ (2) سوگند به خدا در پست حکومت و در دوره ریاست خود هرگز از اموال شما، از بیت المال که متعلق به همه ملت است و مربوط به یکایک شما است چیزی ذخیره نکرده ام، از درآمدها و غنائم جنگی، از طلا و درهم و دینار و... چیزی نیندوختم.

من به خاطر این که لباسم کهنه است، لباس دیگری تهیه نکرده ام، [یعنی هر وقت لباسم پاره می شد و از قابلیت وصله کردن هم خارج می گشت، آن وقت لباس دیگری تهیه می کردم.]

ص: 319

سپس در ادامه می فرماید:

بلی! کانت فی أیدینا tدک من کل ما أظلته السماء، فشحت علیها نفوس قوم، و سخت عنها نفوس قوم آخرین؛ آری، از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده است ، فدک در دست ما بود، از اموال دنیا تنها ملکی متعلق به ما و در تصرف ما بود که وقتی آیه مبارکه «وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ » (1)نازل شد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به امر خداوند متعال فدک را به دخترش فاطمه علیها السلام از واگذار کرد و به او بخشید. ولی عده ای بر آن بخل ورزیدند و نتوانستند تحمل کنند و آن را از ما گرفتند وغصب کردند، ما هم وقتی چنین دیدیم سخاوتمندانه از آن صرف نظر کرده، و چشم پوشیدیم.

[اما آنچه مایه آرامش روح و روان امام علیه السلام است . علاوه بر روح والا وبی مانندش -این حقیقت است که فرمود]:

و نعم الحکم الله؛ خوب داور و حاکمی است خدای سبحان، [در ظلمی که به ما شد و حق و ملکی را که از ما گرفتند و غصب کردند، خداوند در قیامت میان ما و آنان حکم خواهد کرد و خدا خوب حاکمی است.] «یوم المظلوم علی الظالم أشد یوم الظالم علی المظلوم»

مؤلف: این گذشت امیرالمؤمنین علیه السلام در روز قدرت و هنگام زمامداری و خلافت برگ زرین و درخشان دیگری است بر صفحه زندگانی پرافتخار آن حضرت که از قدرت به نفع خود و فرزندانش استفاده نکرد و از حق شخصی خود گذشت کرد.

سپس می فرماید:

و ما أصنع بفدک و غیر فدک، و النفس مظانها فی غد جدث تنقطع فی ظلمته آثارها، و تغیب أخبارها، و حفرة لو زید فی فسحتها، و أوسعت یدا حافرها،

ص: 320

لأضغطها الحجر والمدر، و سد فرجها التراب المتراکم؛ مرا با فدک و غیر فدک چه کار؟ فدک به چه درد ما می خورد؟ فدک چه دردی از ما دوا می کند؟ فدک چه فایده ای برای ما دارد؟ برفرض که فدک را نگرفته بودند و سالانه هزاران دینار طلا عاید ما می شد، ولی سرانجام چه مشکلی را برای ما حل می کرد؟ و حال آن که خواه ناخواه در خانه قبر، منزل می کنیم، و سرانجام زیر خروارها خاک و در زمین نمناک جای می گیریم. خانه ما قبری تنگ و تاریک و سربسته است، ما را در دل خاک پنهان می کنند، جایی که احدی از درون آن باخبر نمی شود، هیچ کس نمی تواند احوال ما را بپرسد و از وضع ما در داخل قبر اطلاع یابد.

ما به زودی در گودال تنگ و تاریک قبر قرار می گیریم که اگر فرضا گورکن، آن را توسعه دهد، اما سرانجام خاک ها و سنگ ها آن را پر می کنند و راه ارتباط ما را با خارج مسدود می سازند، خبرهای دنیا به کلی از ما قطع می شود، ثروت و باغ و خانه و فرزند و دوست، همه و همه از ما جدا می شوند.

بنابراین نمی توان فدک را با خود برد، در حالی که جایگاه فردای آدمیان گور است که در تاریکی آن آثارش نابود و اخبارش پنهان می گردد. فرزندان و وابستگان و دوستان از خبرگیری مرده مدفون شده خود مأیوس می شوند، مرده، گم شده ای است که اگر کسی سراغش را بگیرد به قبرستان اشاره می کنند و به سراغ قبرش می روند.

مؤلف: آری، سرانجام دنیای ما قبر و گورستان و تنهایی است، و جایگاه ما وادی خاموشان است.

اگر برای مدتی کوتاه در بازداشتگاه توقیف شویم، یا در بیمارستان بستری گردیم، دوستان و آشنایان و خویشاوندان به سراغمان می آیند و احوالپرسی می کنند و برای نجات و خروج از بازداشتگاه و بیمارستان به هر دری زده و چاره جویی می کنیم و برای بازگشت به خانه و زندگی لحظه شماری می کنیم. اما در بازداشتگاه قبر، همه امیدها قطع و خبرها پوشیده و نامعلوم است.

ص: 321

حال که چنین است چه باید کرد و راه چاره و نجات چیست؟

حضرت امیر علیه السلام در ادامه راه نجات را بیان فرموده است:

و إنما هی أروضها بالتقوی لتأتی آمنة یوم الخوف الأکبر، وتثبت علی جوانب المزلق؛ من نفس خود را با تقوا و پرهیزکاری پرورش داده و ورزیده می کنم. [آری، علی علیه السلام مواظب است خود را با تقوا و پرهیزکاری تربیت و عادت دهد، و مواظب دین داری و پارسایی خود می باشد] تا این که در روز خوف اکبر»، [یعنی «قیامت» که هراسناک ترین روزها است] با امنیت و خاطری آسوده وارد صحرای محشر شود، تا این که روزی که قدم ها می لغزد و اکثر مردم نیز می لغزند، آسوده و در امان باشد و از لغزش مصون بماند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در ادامه نامه خود چنین فرموده است:

ولو شئت لاهتدیت الطریق إلی مصفی هذا العسل و لباب هذا القمح، ونسائج هذا القز ولکن هیهات أن یغلبنی هوای، ویقودنی جشعی إلی تخیر الأطعمة. ولعل بالحجاز أو الیمامة من لا طمع له فی القرص، ولا عهد له بالشبع؛ [این که من به دو قرص نان جووبه دولباس ساده و فرسوده و حتی وصله دار قناعت کردم، نه برای این است که قدرت ندارم] بلکه اگر بخواهم امکانات برایم فراهم است و می توانم برای خود زندگی مرفهی تهیه کنم، اگر بخواهم می توانم از عسل مصفا و مغز گندم و پارچه ابریشمی استفاده کنم، [و چنین نیست که کم مصرف کردن و سطح زندگی را پایین نگاه داشتن و فقیرانه زندگی کردن، به خاطر نداشتن و عدم تمکن باشد. ولی از انسانیت و جوانمردی به دور است.]

آری، از انصاف و مردانگی دور است که هوای نفس بر من غالب شود. خدا چنان روزی را نیاورد که هوای نفس بر من غلبه کند و مرا به شکم پرستی و خوشگذرانی وادار سازد. هرگز چنین مباد که به فکر غذاهای خوشمزه و رنگین بیفتم.

بسیار دور است که هوای نفس بر من غالب شود و حرص و هوای نفسانی، مرا وادار کند به این که لباس و غذای علیه السلام و ممتاز اختیار کنم و حال آن که شاید

ص: 322

در حجازیا یمامه کسی باشد که از شدت فقر و درماندگی حتی] امید به تهیه نان جو را نداشته باشد، و به یاد نداشته باشد که یک وعده غذای سیر خورده باشد.

حضرت در ادامه فرموده است:

أو أبیت مبطانا و حولی بطن غرثی، وأکباد حری، أو أکون کما قال القائل:

و حسبک داء أن تبیت ببطنة * و حولک أکباد تحن إلی القد! (1)

چگونه ممکن است من [که امام و رهبر مردم هستم] شب را با شکم پر صبح کنم در حالی که چه بسا اطراف من شکم های گرسنه و جگرهای تشنه وجود داشته باشد؟ آیا سزاوار است من مصداق شعر آن شاعر باشم که گفته است: این درد و ناجوانمردی تو را بس که شب را با شکم پر بخوابی . و حال آن که دراطراف تو شکم هایی گرسنه و به پشت چسبیده باشد که در آرزوی تکه ای گوشت خشک شده باشند.

سپس حضرت امیر علیه السلام از خودش سؤال کرده و چنین می فرماید:

أأقنع من نفسی بأن یقال: هذا أمیرالمؤمنین، ولا أشارکهم فی مکاره الدهر، أو أکون أسوة لهم فی جشوبة العیش! آیا من، تنها بدان بسنده کرده و دل خوش کنم که به من امیر المؤمنین بگویند، و مرا به عنوان امام و رهبر مسلمانان یاد کنند، ولی در گرفتاری ها، در مشکلات و سختی های زندگی مردم، با آنان همراه نبوده و مشارکت نداشته باشم؟ یا خود در دشواری های زندگی پیشگام نباشم؟ من سیر باشم و مردم گرسنه باشند؟! من که امام و رهبرشان هستم در رفاه و آسایش زندگی کنم و مردم سروسامان و زندگی مناسب نداشته باشند؟!

هم چنین حضرت به خود نسبت می دهد و می فرماید:

ص: 323

فما خلقت لیشغلنی أکل الطیبات، کالبهیمة المربوطة، همها علفها؛ أو المرسلة شغلها تقممها، تکترش من أعلافها، و تلهو عما یراد بها، أو أترک سدی او آهمل عابثا، أو أجر حبل الضلالة، أو أعتسف طریق المتاهة! آفرینش من برای این نیست که مرا خوردن غذاهای ممتاز مشغول کند (خدا مرا خلق نکرده است که فقط به فکر شکم باشم) من آفریده نشده ام برای این که مثل چهارپایان به ریسمان بسته، یا چهارپایان رها که مشغول علف خوردن یا چریدن هستند، باشم.

من خلق نشده ام که مثل گوسفندان و شتران که تمام همت و هدفشان آخور و علف و چراگاه است، باشم.

من مثل چهارپایی که او را بسته و یا رهایش کرده اند و هدفش خوردن و چریدن و پر کردن شکمبه خود است، در حالی که از عاقبت امر خود غافل است، نیستم من مانند چهارپایان که هر چه باشد می خورند و کاری به حلال یا حرام بودن، پاک یا نجس بودن آن ندارند، نیستم.

خدا مرا چنین خلق نکرده که افسارم رها باشد تا هر جا که میلم کشید و مطابق شهوات نفسانی و خواهش های شیطانی است بروم، یا به بیراهه رفته و سرانجام در وادی تحیر و سرگردانی گرفتار شوم. خیر، چنین نیست.

حضرت در ادامه نامه خود، اشکال اشکال تراشان را مطرح و پاسخ دندان شکن به آنان داده و فرموده است:

وکأنی بقائلکمم یقول: «إذا کان هذا قوت ابن أبی طالب، فقد قعد به الضعف عن قتال الأقران، و منازلة الشجعان؛ گویی برخی از شما بگوید: علی بن ابی طالب با چنین خوراک ساده و زاهدانه، به تدریج قوای خود را از دست داده و دیگر قدرت جنگیدن نخواهد داشت و مانند گذشته نمی تواند در میدان نبرد. با شجاعان همتای خود مقابله کند، علی علیه السلام دیگر مرد جنگ و مبارزه نخواهد بود و ضعف

ص: 324

و ناتوانی، او را از رویارویی با هماوردانش بازخواهد داشت.

خیر، چنین نیست و پاسخ این اشکال باطل و این توهم و خیال واهی این است که:

ألا و إن الشجرة البریة أصلب عودا، و الروائع الخضرة أرق جلودا، والنبانات البدویة أقوی وقودا و أبطأ خمودا؛ آگاه باشید! درخت بیابانی که آب کمتری می خورد، چوبش محکم تر است ولی گیاهان و درختان پرورشی و شادابی که سبز و مند، صلابت و استحکام کمتری دارند. درختان و گیاهان کوهستانی و بیابانی در برابر حوادثی چون طوفان و سرما و گرما استقامت بیشتری دارند، گیاهان بیابانی آتش چوبشان شعله ورتر است و دیرتر خاموش می شوند و ذغال آنها محکم تر است و به زودی خاکستر نمی شوند.

خلاصه این که انسان در اثر خوردن زیاد و استفاده از غذاهای لذیذ و مقوی نیرومندتر و شکیباتر نمی شود، بلکه به عکس است. زیرا بهتر خوردن و نیکوتر زندگی کردن و زیباتر پوشیدن و در آسایش و رفاه به سر بردن، انسان را کم تحمل ترو ناتوان ترودر برابر حوادث و در مقابل دشمن سست اراده تر می کند.

پس این که گفته شود: چون علی علیه السلام با نان جووغذای ساده زندگی می کند، و دیگر نمی تواند با شجاعان و هم ترازان خود نبرد کند، غلط است. و باید بدانند علی علیه السلام هر چند به خود و شکم و زندگی خود نمی پردازد، و در خدمت شکم خود نمی باشد، ولی همین علی علیه السلام است که در میدان نبرد شکست ناپذیر است و طوفان های سهمگین او را از جای نلغزانده و توان از بین بردن او را نخواهند داشت.

پس این پندار باطل را از مغز و اندیشه خود خارج ساخته و دور سازند و توهم پیروزی بر علی علیه السلام، در میدان نبرد را از فکر خام خود بیرون کنند.

آری، امیر المؤمنین علی علیه السلام خود را به ناز و نعمت و تن پروری مشغول نکرده و

ص: 325

زندگی خود را از این عادات و تشریفات به دور داشته و خود را نازک خور ونازک پوش و راحت طلب بارنیاورده است. (1)

و أنا من رسول الله کالصنو من الصنو (2)، والذراع بین العضد.

من و پیامبر صلی الله علیه و آله دو درخت هستیم که ازیک ریشه روییده ایم و مانند دست و بازو بهم پیوسته ایم.

علی علیه السلام می فرماید:

اگر زندگی دشوار، سبب سستی و شکست در برابر دشمن باشد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از همان اول شکست می خورد و از میدان به در می رفت؛ زیرا همه می دانند که پیامبر صلی الله علیه و آله زندگی مرقه و غذای مناسبی نداشت و چندین سال در محاصره و در جنگ، با شکم گرسنه حاضر بود و در عین حال استقامت ورزید و به پیروزی رسید و من از ابتدا با پیامبر صلی الله علیه و آله همگام بوده ام، در زندگی و خورد و خوراک با او همدوش بوده ام، مثل من با پیامبر صلی الله علیه و آله، مثل ذراع (استخوان پایین دست) نسبت به بازو است. (3) من همچون ذراع برای بازوی پیامبر صلی الله علیه و آله بودم. [نیرو در بازو و عضد است ولی اگر بخواهد کاری کند به وسیله ذراع می کند، ذراع کمک کننده بازو

ص: 326

است] . بنابراین همان گونه که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با زندگی زاهدانه و خوراک فقیرانه استقامت داشت و حوادث کمرشکن، او را نشکست و از میدان به در نبرد، من نیز همانند او هستم، و در مکتب او بزرگ شده ام.

سپس قسم یاد کرده و فرموده است:

والله لو تظاهرت العرب علی قتالی لما ولیت عنها، و لو أمکنت الفرص من رقابها لسارعت إلیها؛ به خدا سوگند! اگر اعراب در نبرد با من هم صدا و هم دست شوند و پشت به پشت یکدیگر بدهند، من از جنگ و نبرد با آنان روی برنتابم و خم به ابرو نیاورم و اگر فرصت داشته باشم به پیکار همه می شتابم.

[در پایان نامه راجع به منشأ فساد، معاویه پلید و ناپاک چنین مرقوم فرمود:]

وسأجهد فی أن أطهر الأرض من هذا الشخص المعکوس، والجسم المرکوس، حتی تخرج المدرة من بین حب الحصید؛ و به زودی تلاش می کنم که زمین را از این شخص وارونه (معاویه)، این آدم مسخ شده و از انسانیت خارج گشته، این جسم و هیکل کج اندیش، پاک سازم تا از میان گل و کلوخ دانه های ریز گندم جدا گردد، خوب و بد، فاسد و صالح، مفسد و مصلح، خیرخواه و شرور وبدخواه از یکدیگر جدا و شناخته شود.

پایان نامه امام علیه السلام به استاندار بصره (نهج البلاغه، نامه 45).

کردم تا او را بیازمایم، پس چونان بیمار از درد فریاد زد و نزدیک بود از حرارت آن بسوزد. به او گفتم: ای عقیل ! گریه کنندگان بر تو بگریند، از حرارت آهنی می نالی که انسانی به بازیچه آن را گرم ساخته است؟ اما مرا به آتش دوزخی می خوانی که خدای جبار با خشم خود آن را گداخته است؟ تو از حرارت ناچیز می نالی و من از حرارت آتش الهی ننالم ؟ (1)

و اگر مخارج عائله بر عهده ام نبود، همه حقوقم را به تو می دادم.

عقیل گفت: بیت المال در دست تو است و به من می گویی صبر کنم تا ماهانه ام پرداخت شود؟، مگر حقوق شما چه مقدار است؟

حضرت فرمود: من و تو در سهیم بودن و حق استفاده از بیت المال، با دیگر مسلمانان فرق نمی کنیم، «ما أنا و أنت فیه إلآ بمنزلة رجل من المسلمین».

این سخنان در حالی بین حضرت امیر علیه السلام و عقیل رد و بدل می شد که آنان بالای بام دارالاماره بودند و بر صندوق های اهل بازار اشراف داشتند، حضرت امیر علیه السلام به عقیل فرمود: اگر آنچه را گفتم نمی پذیری و قبول نمی کنی، برو پایین و قفل برخی این صندوق ها را بشکن و موجودی داخل آنها را بردار، عقیل گفت: در این صندوق ها چیست؟، فرمود: مال التجاره مردم است، عقیل گفت: آیا به من دستور می دهی صندوق های مردم را که با توکل بر خدا اموالشان را در آنها گذارده اند، بشکنم و اموالشان را بردارم ؟، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آیا تو به من دستور می دهی درب بیت المال مسلمانان را باز کنم و اموال آنان را به تو بدهم وحال این که بر خدا توکل کرده و در بیت المال را قفل زده اند؟

سپس حضرت امیر علیه السلام به عقیل فرمود: و اگر خواستی شمشیر برداریم و با هم برویم به سوی شهر حیره ، در حیره تجار پول دار هستند، بر برخی از آنان وارد می شویم و مالشان را به زور شمشیر می گیریم، عقیل گفت: آیا برای دزدی آمده ام؟ حضرت امیر علیه السلام فرمود: از یک نفر دزدی کنی بهتر است تا این که از همه مسلمانان دزدی کنی.

عقیل گفت: به من اجازه می دهی نزد معاویه بروم؟

حضرت امیر علیه السلام فرمود: اجازه ات دادم.

عقیل گفت: پس خرج سفر مرا بپرداز.

حضرت به امام حسن علیه السلام فرمود: چهارصد درهم به عمویت عقیل بپرداز

ص: 329

عقیل پول را گرفت و از نزد امیرالمؤمنین علیه السلام خارج شد... . (1)

در روایت دیگر است که وقتی عقیل از امیرالمؤمنین علیه السلام تقاضا کرد که مبلغی از بیت المال به او بدهد، حضرت فرمود: صبرکن تا روز جمعه.

روز جمعه پس از نماز جمعه، به عقیل فرمود: نظر تو نسبت به کسی که به این مردم خیانت کند، چیست؟، عقیل گفت: چنین شخصی بد انسانی است، «بتن الرجل ذاک»، حضرت فرمود: تو میگویی من به همه این مردم خیانت کنم و اموال آنان را به تو ببخشم. (2)

در روایت دیگر است که: دیدند حسن و حسین علیهما السلام نان و سبزی و سرکه می خورند، به ایشان گفتند: شما نان و سرکه می خورید و حال این که همه چیز در دست شما است و دستتان باز است؟. فرمودند: «از امیرالمؤمنین علیه السلام غافل هستید» [یعنی از سختگیری آن حضرت از جهت مصرف کردن بیت المال غافل هستید]. (3)

ای ابونیزر! دست پاکیزه بهترین ظرف است، سپس دست به شکم کشید و فرمود: «من أدخله بطنه النار فابعده الله» «کسی که شکمش او را به آتش ببرد از رحمت خدا دور باد» بعد از آن کلنگ را برداشت و به سوی چشمه سرازیر شد و مشغول کندن گردید، مقداری کار کرد و اثری از جوشش آب حاصل نشد، حضرت بیرون آمد و نفس تازه کرد و عرق از پیشانی گرفت و دیگر بار با کلنگ به سوی چشمه بازگشت و کلنگ می زد و همهمه می کرد تا آنکه آب مانند گردن شتر جستن گرفت و جاری شد، علی علیه السلام بیرون آمد و گفت: «اشهد الله أنها صدقة» (خدا را گواه می گیرم که این چشمه و مزرعه صدقه و وقف است). سپس فرمود: ابونیزر! قلم و کاغذ بیاور، [ابونیزر گوید) قلم و کاغذ آوردم و حضرت نوشت: «بسم الله الرحمن الرحیم، امیرالمؤمنین علیه السلام در مزرعه معروف به چشمه ابونیزر و بغیبغه را وقف نمود و صدقه قرار داد بر فقرای مدینه و رهگذران نیازمند، تا خداوند متعال صورت او را باین دو صدقه از آتش روز قیامت در امان دارد، این دو مزرعه فروخته و بخشیده نمی شود تا روز قیامت، مگر اینکه روزی حسن و حسین علیهما السلام نیاز به آنها پیدا کنند که در این صورت اختیار با آنها است، و دیگری در آن حقی ندارد».

محمد بن هشام نقل کرده که امام حسین علیه السلام قرض دار شد، معاویه دویست هزار دینار می داد و امام حسین علیه السلام حاضر به فروش آن نگردید و فرمود: پدرم آنرا صدقه قرار داد تا خدا صورت او را از آتش و عذاب قیامت نگاه دارد و من هرگز آنرا نمی فروشم. (1)

سوگند به خدا ! اگر تمام شب را بر روی خارهای سعدان (1) به سر ببرم، و یا با غل و زنجیر، به این سو یا آن سو کشیده شوم، خوش تر دارم تا خدا و پیامبرش را در روز قیامت، در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم، و چیزی از اموال عمومی را غصب کرده باشم. چگونه برای نفس خویش، برکسی ستم کنم که به سوی کهنگی و پوسیده شدن پیش می رود، و در خاک، زمانی طولانی اقامت می کند؟ (2)

هم چنین در ادامه داستان برادرش عقیل فرموده است:

به خدا سوگند! اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمان هاست به من دهند تا خدا را نافرمانی کنم که پوست جوی را از مورچه ای ناروا بگیرم، چنین نخواهم کرد! و همانا این دنیای آلوده شما نزد من از برگ جویده شده دهان ملخ پست تر است! علی را با نعمت های فناپذیر، ولذت های ناپایدار چه کار؟! به خدا پناه می بریم از خفتن عقل، و زشتی لغزشها، واز اویاری می جوییم. (3)

ساخت، برای امیرالمومنین علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام نیز اطاق و خانه ای در کنار خانه پیامبر صلی الله علیه و آله ساخته شد، برای هریک از مهاجران نیز اطاق و محل سکونت ساخته شد و برای تمام خانه ها دری به داخل مسجد گشوده می شد. تا این که خداوند سبحان دستور داد درب خانه ها که به سوی مسجد گشوده شده است بسته شود جز درب خانه امیرالمؤمنین علیه السلام.

«سیوطی» که از دانشمندان معروف اهل سنت است، در تفسیر «درالمنثور» چنین نقل می کند: «روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد تمام درب خانه هایی که به داخل مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله گشوده می شد . جز درب خانه علی علیه السلام - بسته شود، این امر بر مسلمانان گران آمد تا آن جا که «حمزه» عموی پیامبر صلی الله علیه و آله از این کارگله مند شد که چگونه درب خانه عمویت و ابوبکر و عمر و عباس را بستی، اما درب خانه پسر عمویت را بازگذاردی ؟ [و او را بر دیگران ترجیح دادی] . هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله متوجه شد که این امر بر آنان گران آمده است مردم را به مسجد دعوت فرمود، و خطبه بی نظیری در تمجید و توحید خداوند ایراد کرد، سپس افزود:

أیها الناس ما آنا سددها، ولا انا فتحتها، ولا أنا أخرجتکم واسکنته، ثم قرا «والنجم إذا هوی * ما ضل صاحبکم وما غوی * وما ینطق عن الهوی * إن هو إلا وحی یوحی؛ ای مردم! من شخصا درها را نبستم و نگشودم، و من شما را از مسجد بیرون نکردم، و علی را ساکن نکردم [آن چه بود وحی الهی و فرمان خدا بود.] سپس این آیات را تلاوت کرد: «وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى ... «إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى » (1).

نیز مرحوم سید هاشم بحرانی در غایة المرام (چاپ تهران، ص 639) علاوه بر روایات خاضه، 29 روایت از عامه ، درباره مطلب مزبور نقل کرده است.

ص: 333

جاء قضم، جاء قضم»، «درهم کوبنده آمد، درهم کوبنده آمد.» (1)

در «حیات القلوب» و «منتهی الآمال» است که: در جنگ احد، هنگامی که طلحه بن ابی طلحه» دید امیرالمؤمنین علیه السلام به میدان او آمد، گفت: «ای قضم» [ای درهم کوبنده] دانستم که جز تو کسی جرأت جنگ با من را ندارد. واین کلمه یادآور دوران کودکی امیرالمؤمنین علیه السلام و همراهی او با پیامبر صلی الله علیه و آله در مکه و فراری دادن کودکان مشرکان بود، که بر سر زبانها مانده بود.

3. همان حضرت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمود:

همانا وقتی بنده ای وضو بگیرد و صورتش را بشوید، گناهان صورتش پراکنده و محو می شود ... [تا آن که فرمود:] و چنانچه در آخر وضو، یا غسل جنابتش بگوید: «سبحانک اللهم و بحمدک أشهد أن لا إله إلا أنت، وأشهد أن علیا ولیک و خلیفک بعد نبیک و أن أولیائه خلفائک و اوصیائک»، گناهانش می ریزید ... (1)

4- از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود:

همانا حلقه وکوبه درب بهشت از یاقوت سرخی است بر صفحه ای از طلا که هرگاه حلقه و کوبه را بر درب می کوبند، صدایی از آن طنین افکن می شود و می گوید: یا علی. (2)

5. از همان حضرت نقل است که فرمود:

ذکر و یاد خدا عبادت است، و یاد من عبادت است، و ذکر و یاد علی عبادت است، و ذکر و یاد امامان از ذریه علی عبادت است. (3)

6. از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود:

ص: 336

هرگاه گروهی در مجلسی جمع شوند، و در آن مجلس ذکر و یاد خدا نکنند، و ذکر و یاد ما (اهل بیت) نکنند، در روز قیامت، مجلسشان حسرت و افسوس آنان خواهد بود.

سپس امام علیه السلام فرمود: «همانا ذکر و یاد ما، ذکر و یاد خدا است و ذکر و یاد دشمن ما، ذکر شیطان است. (1)

پس از آن، این آیه را قرائت کرد:

«وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ » (سوره زمر، آیه 45)

[سپس از حضرت، از تفسیر آیه سؤال شد، فرمود:] «آیا نمی دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علی بن ابی طالب را در مجالستان یاد کنید، همانا یاد او یاد من است و یاد من یاد خداوند متعال است». (2)

7. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود:

ذکر و یاد علی بن ابی طالب عبادت است، و از نشانه های منافق این است که از ذکر و یاد و نام علی، اظهار تنفر می کند، و گوش دادن به داستان های دروغ و افسانه های مجوس را، بر شنیدن فضائل علی ترجیح می دهد.

ص: 337

8 - از امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که فرمود:

هنگامی که خداوند عزوجل عرش را آفرید، بر آن نوشت: «لا إله إلا الله محمد رسول الله علی امیرالمؤمنین». [تا آن که فرمود:] پس هرگاه یک نفر از شما گفت: لا إله إلا الله، محمد رسول الله ، پس باید بگوید: علی أمیرالمؤمنین. (1)

9. از امام باقر علیه السلام نقل است که فرمود: «همانا شیطان وقتی بشنود ندا دهنده ای ندا دهد یا محمد! یا علی! آب می شود، همان گونه که سرب آب می شود». (2)

10 . در روایت دیگر است که فرمود: «وقتی رکعت چهارم نماز را خواندی، در تشهد آن بگو:

بسم الله و بالله والحمدلله أشهد أن لا إله إلا الله و أشهد الله محمدا عبده و رسوله أرسله بالحق بشیرا و نذیرا اشهد ان نعم الرب وأن محمدا نعم الرسول و انعلی بن ابیطالب نعم الولی و ان الجنة حق و النار حق ... . (3)

11 - از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود: «إذا قلت تکییر السابعة تقول وجهت وجهی للذی فطر السموات والأرض حنیفا مسلما علی ملة إبراهیم ودین محمد وولایة امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب . صلوات الله علیهم . و ما آنا من المشرکین ...» (4).

12. و فرمود میان تکبیرهای هفتگانه مستحبی که قبل از تکبیره الاحرام نماز می گویی، بگو: «علی ملة إبراهیم و دینی محمد و منهاج علی بن ابیطالب . علیه السلام [و در ذیل این روایت از حضرت حجت چنین آمده است:] علی ملة إبراهیم و دین

ص: 338

محمد علیه السلام و هدی علی امیرالمؤمنین علیه السلام. (1)

مؤلف: از این روایات استفاده می شود که شهادت به ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، بعد از شهادت به رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، مطلوب است و در این جهت فرقی بین اذان و اقامه وجود ندارد. و نیز از این روایات استفاده می شود که، یاد و نام امیرالمؤمنین و ائمه علیهم السلام عبادت است، و گفتن «یا محمد صلی الله علیه و آله»، و«یا علی علیه السلام»، همانند گفتن «یا الله» ذکر است و همان مطلوبیتی که درگفتن «یا الله» وجود دارد در گفتن «یا محمد صلی الله علیه و آله» و «یا علی علیه السلام» نیز وجود دارد.

ص: 340

یذهب به الحب إلی غیر الحق، و مبغض مفرط یذهب به البغض إلی غیر الحق، و خیر الناس فی حالا النمط الأوسط فالزموه، و الزموا السواد الأعظم فإن یدالله مع الجماعة. وإیاکم و الفرقة؛ فإن الشاذ من الناس للشیطان، کما أن الشاذ من الغنم للذئب. ألا من دعا إلی هذا الشعار فاقتلوه، ولوکان تحت عمامتی هذه. (1)

پس بالای بام کعبه رفتم، مجسمه بزرگترین بت آنان که از فلز برنجی و مس، ساخته شده بود روی بام نصب و میخکوب شده بود، رسول خدا صلی الله علیه و آله از کنار کعبه دور شد و به من فرمود: بت بزرگ آنان را پایین بینداز، و فرمود: شتاب کن، شتاب کن و در کندن بت جدیت و تلاش کن، زیرا حق آمد و باطل نابود شد و باطل نابود شدنی است.

علی علیه السلام فرمود:

من بت را با تلاش و کوشش زیاد، به این سو و آن سو حرکت دادم تا آن را کندم، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آن را بر زمین بیفکن، آن را پایین انداختم، پس مانند شیشه خرد شد.

پس از آن، علی علیه السلام وقتی خواست پایین بیاید، به جهت رعایت ادب و علاقه به رسول الله صلی الله علیه و آله [برای پایین آمدن پا بر دوش آن حضرت نگذاشت بلکه] از سمت ناودان، خود را پایین انداخت هنگامی که روی زمین قرار گرفت، لبخند زد، رسول خدا صلی الله علیه و آله، سبب خنده او را سؤال کرد، عرض کرد: من خود را از مکان بلندی انداختم و آسیب ندیدم (جایی از بدنم لطمه ندید) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: چگونه آسیب ببینی و حال این که محمد صلی اله علیه و آله بلندت کرد و جبرئیل پایینت آورد. (1)

ص: 343

ابوبکر گفت: من از مخالفت آنان خبر نداشتم مگر پس از خاتمه کار، و ترسیدم که اگر خود را کنار بکشم مردم از دین برگردند!

حضرت امیر علیه السلام فرمود: به من بگو ببینم کسی که متصدی چنین امری می شود چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟

ابوبکر گفت: خیرخواهی و وفا و عدم چاپلوسی و نیک سیرتی و آشکار کردن عدالت و علم به کتاب و سنت و داشتن زهد در دنیا و بی رغبتی نسبت به آن و ستاندن حق مظلوم از ظالم وسبقت [در اسلام] و قرابت [با پیامبر صلی الله علیه و آله] .

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای ابوبکر! تو را به خدا این صفاتی را که گفتی، آیا در وجود خود می بینی یا در وجود من؟

ابوبکر گفت: بلکه در وجود تویا ابا الحسن!

علی علیه السلام فرمود: آیا دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله را من اول اجابت کردم یا تو؟

عرض کرد: بلکه شما.

حضرت فرمود: آیا سوره برائت را من به مشرکان ابلاغ کردم یا تو؟ عرض کرد: البته شما.

فرمود: آیا در موقع هجرت رسول خدا، من جان خود را سپر آن حضرت کردم یا تو؟ عرض کرد: البته شما.

حضرت فرمود: آیا در غدیر خم بنا به حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله من مولای تو و کلیه مسلمانان شدم یا تو؟ عرض کرد: بلکه شما.

فرمود: آیا در آیه زکات «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ ...» که ولایتی که با ولایت خدا و رسولش آمده برای من است یا برای تو؟ عرض کرد: البته برای شما.

فرمود: آیا حدیث منزلت از پیامبر صلی الله علیه و آله و مثلی که از هارون به موسی زده شده است درباره من بوده یا درباره تو؟ ابوبکر گفت: بلکه درباره شما.

علی علیه السلام فرمود: آیا رسول خدا در روز مباهله مرا با اهل و فرزندم برای مباهله

ص: 345

با نصارا برد، یا تو را با اهل و فرزندانت؟ عرض کرد: بلکه شما را.

فرمود: آیا آیه تطهیر در مورد من و اهل بیتم نازل شده یا درباره توو اهل بیت تو؟

ابوبکر گفت: البته برای شما و اهل بیتت.

فرمود: آیا در روز کساء من واهل و فرزندانم مورد دعای رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم یاتو؟ عرض کرد: بلکه شما واهل و فرزندانتان.

فرمود: آیا [در سوره هل أتی] صاحب آیه: «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا » منم یا تو؟ ابوبکر گفت: البته شما.

علی علیه السلام فرمود: آیا تویی آن کس که در روز څد او را از آسمان جوانمرد خواندند یا من؟ عرض کرد: بلکه شما.

فرمود: آیا تویی آن که در روز خیبر رسول خدا صلی الله علیه آله پرچمش را به دست او داد و خداوند به وسیله او (قلعه های خیبر را) گشود یا من؟ عرض کرد: البته شما.

فرمود: آیا تو بودی که از رسول خدا صلی الله علیه آله و مسلمانان با کشتن عمروبن عبدود ناراحتی و اندوه را زدودی یا من؟ عرض کرد: بلکه شما.

فرمود: آیا آن کسی که رسول خدا صلی الله علیه آله او را برای تزویج دخترش فاطمه برگزید و فرمود: خدا او را در آسمان برای تو تزویج کرده است منم یا تو؟ ابوبکر گفت: بلکه شما.

علی علیه السلام فرمود: آیا منم پدر حسن و حسین علیهما السلام دوریحانه پیامبر صلی الله علیه و آله، آن جا که فرمود: آن دو سید جوانان اهل بهشتند و پدرشان بهتر از آنان است یا تو؟

عرض کرد: بلکه شما.

فرمود: آیا برادر تو است که در بهشت به وسیله دو بال با فرشتگان پرواز می کند (جعفر طیار) یا برادر من ؟ عرض کرد: برادر شما.

فرمود: آیا منم که رسول خدا صلی الله علیه آله به علم قضا و فصل الخطاب دلالت کرد و فرمود: «علی اقضاکم» یا تو؟ ابوبکر گفت: بلکه شما.

ص: 346

علی علیه السلام فرمود: آیا منم آن کس که رسول خدا به اصحابش دستور فرمود: به عنوان امارت مؤمنین به او سلام دهند یا تو؟ ابوبکر گفت: البته شما.

فرمود: آیا از نظر قرابت به رسول خدا صلی الله علیه و آله من سبقت دارم یا تو؟ عرض کرد: البته شما.

علی علیه السلام فرمود: آیا رسول خدا صلی الله علیه آله برای شکستن بت های بالای کعبه، تو را روی دوش خود قرارداد یا مرا؟ عرض کرد: بلکه شما را.

فرمود: آیا رسول خدا درباره تو فرمود که تو در دنیا و آخرت صاحب لوای من هستی یا درباره من ؟ عرض کرد: بلکه درباره شما.

فرمود: آیا پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام مسدود کردن در خانه همه اهل بیت خود و اصحابش به مسجد، در خانه تو را بازگذاشت یا در خانه مرا؟ ابوبکر عرض کرد: بلکه در خانه شما را.

علی علیه السلام پیوسته از مناقب و فضائل خود که خدا و رسولش آنها را مختص آن حضرت قرار داده بودند سخن می فرمود و ابوبکر تصدیق می کرد، آن گاه فرمود: پس چه چیز تو را فریب داده که این مقام را تصاحب کرده ای ؟ ابوبکر گریه کرد و گفت: یا ابا الحسن! راست فرمودی، امروز را به من مهلت بده تا در این باره بیندیشم، آن گاه از نزد آن حضرت بیرون آمد و با کسی صحبت نکرد. شب که فرارسید خوابید و رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دید و چون بدان جناب سلام کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله به روی خود را از او برگردانید، ابوبکر عرض کرد: یا رسول الله صلی الله علیه و آله ! آیا دستوری فرموده ای که من به جا نیاورده ام؟ فرمود: با کسی که خدا و رسولش او را دوست دارند دشمنی کرده ای، حق را به اهلش بازگردان، ابوبکر پرسید: کیست اهل آن؟ فرمود: آن که تو را عتاب کرد (علی علیه السلام )، ابوبکر گفت: به او بازگردانیدم یا رسول الله ! یا ابا الحسن! دستت را باز کن تا با تو بیعت کنم، و آنچه در خواب دیده بود بدان حضرت نقل کرد، علی علیه السلام

ص: 347

دست خود را گشود و ابوبکر دست خود را به آن کشید و بیعت کرد و گفت: آگاه باش! من خود را از این مقام کنار کشیده و آن را به تو تسلیم می کنم!

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: بلی. (بسیار خوب).

چون ابوبکر از نزد آن حضرت بیرون آمد، در حالی که رنگش دگرگون شده و خود را سرزنش می کرد با عمر مصادف شد، عمر پرسید: ای خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله چه شده است؟

ابوبکر ماجرا را تعریف کرد، عمر گفت تو را به خدا ای خلیفه رسول الله صلی الله علیه و آله ! گول سحر بنی هاشم را نخور و به آنان وثوق نداشته باش، این اولین سحر ایشان نیست (از این کارها زیاد می کنند) و عمر آن قدر از این حرف ها زد که ابوبکر را از تصمیمی که گرفته بود منصرف کرد و مجددا او را به امر خلافت راغب گردانید. (1)

خداوند بهره می بردید، و هرگز خانواده ای از مسلمانان به فقر و درویشی مبتلا نمی شد، و هیچ مسلمانی از شما ستم نمی دید و بر او ظلم نمی شد، حتی کفار ذمی ومعاهد هم در امان بودند و برایشان ستم نمی شد.

ولی چه کنم که شما راه ستمکاران را پیش گرفتید، از این جهت دنیا با آن وسعت بر شما تنگ گردید و ابواب معارف و علوم به روی شما مسدود شد، از این جهت به دلخواه خود تکلم کردید و در دین خدا به اختلاف پرداختید و راه نفاق پیمودید، و بدون علم و دانش در احکام خدا فتوا دادید و از گمراهان پیروی کردید، بالاخره شما را گمراه کردند و از راه راست منحرف ساختند.

آنگاه پیشوایان شما نیز، شما را به حال خود گذاشتند، اکنون صبح کرده اید در حالی که به هوای نفس خویش فتوا می دهید و میان مردم حکم می کنید، هرگاه مشکلی بر شما روی دهد و آل محمد مشکل شما را حل کنند می گویید:

علم این است نه غیر این، در این صورت چه شما را بر این داشت که آل محمد را ترک کردید و آنان را نادیده گرفتید و اوامرشان را مخالفت کردید ؟ !!

هان! آهسته باشید که به زودی کشت های خود را برداشت می کنید، و جزای اعمال خود را می یابید، و وزر و وبال اعمال شنیع خود را خواهید دید، و آن مکرها وخدعه ها که به کاربستید به نتیجه آن می رسید.

قسم به آن خدایی که دانه را شکافته و آفریدگان را از عرصه عدم به عرصه وجود آورده که شما حتما و جزم می دانید که امیرالمؤمنین و ربانی این امت و وصی حضرت رسالت و عالم به کتاب و سنت، من هستم. ومنم که از انوار علوم من برای شما نجات حاصل می شود، و منم برگزیده پروردگار و مترجم قرآن و مفسر آیات خداوندگاروعالم به مصالح لیل ونهاراز صلاح وفساد امور شما.

اکنون نزدیک است آنچه وعده شد بر شما فرود آید از عذاب و امتحان، چنانچه بر امم سابق نازل شده و نزدیک است که خداوند متعال شما را مورد حساب درآورد و از ائمه و جلوداران شما سؤال و مؤاخذه کند که با آنان محشور خواهید شد و به سوی خداوند عزوجل باز خواهید گشت.

ص: 349

آگاه باشید! به خدا قسم که اگر به عدد اصحاب طالوت یا اصحاب بدر که سیصد و سیزده نفر بیش نبودند مرا یار و ناصر بود شما را با شمشیر خود می زدم تا آن که رو به حق آرید و به سوی دین صحیح وصدق بازگردید چه آن که ضربات شمشیر مسدود کننده راه کفر ونفاق باشد و از برای رفق و مدارا بهتر است. [پس فرمود:]

بارالها! میان ما و این گروه حکم فرما بدانچه سزاوار است و تو نیکوترین حکم کنندگانی.

راوی گوید: امیر المؤمنین بعد از این خطبه از مسجد بیرون آمد، در اثنای عبور، از زمینی گذشت که سی عدد گوسفند در آن جا می چریدند، حضرت فرمود:

به خدا قسم! اگر به عدد این گوسفندان مرا ناصر ومعین بود هر آینه پسر خورنده مگس ها را از منبر رسول خدا به زیر می آوردم و او را از ملک و سلطنت خلع می کردم.

راوی گفت: چون امیرالمؤمنین آن روز را به آخر رسانید، سیصد و شصت نفر با آن حضرت بیعت کردند که تا دم مرگ ایستادگی داشته باشند. امیرالمؤمنین علیه السلام به آنان فرمود: فردا سرهای خود را بتراشید (1) و در «احجار الزیت» (2) نزد من آیید. فردا امیرالمؤمنین علیه السلام سر خود را تراشید و در موعد خود حاضر شد ولی هیچ یک از آنان سر خود را نتراشیدند و در میعادگاه حاضر نشدند مگر ابوذرو عمار ومقداد و سلمان و حذیفة بن یمان، چون آن حضرت اوضاع را چنان دید، هر دو دست به طرف آسمان بلند کرد و عرض کرد:

اللهم ان القوم استضعونی کما استضعف بنواسرائیل هارون، اللهم فأنت تعلم ما نخفی ومانعلن، وما یخفی علیک شیء فی الأرض ولا فیالسماء توفنی مسلما والحقنی بالصالحین. أما والبیت والمفضی إلی البیت، لولا عهد عهده إلی النبی

ص: 350

الامی صلی الله علیه و آله المخالفین خلیج المنیة و لأرسلت علیهم شأبیب صواعق الموت و قلیل سیعلمون؛ بار پروردگارا! این مردم مرا ضعیف شمردند، همان گونه که بنی اسرائیل هارون را ضعیف شمردند، خدایا ! تو به خوبی می دانی آنچه را پنهان کنیم و آنچه را آشکار کنیم، و چیزی در آسمان و زمین بر تو پوشیده نیست، مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحقم فرما. همانا سوگند به کعبه و آن که به سوی کعبه رود، اگر سفارشی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به من کرده است، در کار نبود، هرآینه مخالفان را به دریای مرگ می ریختم و باران برق دار مرگ را بر سرشان فرود می آوردم و به زودی خواهند دانست. (1)

این وصف، به خدا سوگند! چنان هیبت داشت به گونه ای که چه بسا نمی توانستیم با او سخن بگوییم، اهل دین را احترام می گذاشت، حال فقرا و مساکین را رعایت می کرد، هیچ کس از او ناامید نمی شد، خدا گواه است که در شب ها، هنگامی که تاریکی عالم را فرا می گرفت و ستاره ها در آسمان نمایان می شدند، من آن حضرت را می دیدم که محاسن مبارکش را در دست گرفته، سر تسلیم در پیش انداخته و مانند شخص مارگزیده به خود می پیچید و مثل انسان محزون اشک می ریخت و می فرمود:

ای دنیا! غیر مرا فریب بده، آیا خودت را به من عرضه می کنی؟ یا به سوی من تمایل و اشتیاق نشان می دهی؟ هیهات است هیهات! من تو را سه طلاق کرده ام، طلاق بائن وغیر قابل رجوع، زیرا عمرتوکوتاه و خطرت بزرگ و عیش و خوشی ات ناچیز است ، آه از کمی توشه سفر آخرت و وحشت راه .

معاویه همین که این سخنان را شنید اشک از چشمانش سرازیر شد و گفت:

خدا رحمت کند ابوالحسن علیه السلام را، به خدا سوگند! او چنین بود، بعد به ضرارگفت: ای ضرارا حزن و اندوه تو برای علی چه گونه است؟

ضرار گفت: حزن و اندوه من برای او مثل حزن و اندوه کسی است که فرزند عزیزش را در برابر چشمش سر ببرند و به قتل برسانند، همان گونه که چنین کسی هرگز از گریه و اندوه آرام نمی شود، من نیز برای حضرت امیر علی بن ابی طالب علیه السلام چنین هستم. (1)

ص: 352

انداخت و پس از کمی تأمل سر برآورد و این دو بیت را خواند:

صلی الإله علی روح تضمنها * قبر فاصبح فیه العذل مدفونا

قد حالف الحق لا یبغی به بدلا * فصار بالحق والإیمان مقرونا

صلوات خدا بر روح آن شخص که قبر او را در بر گرفت، و با دفن او عدل و داد

هم در آن قبر مدفون شد، آن شخص با حق و عدالت خواهی همراه بود، و برای او بدل و مانندی نخواهد بود، او با حق و ایمان قرین و هم نشین بود.

معاویه گفت: ای سوده! این شخص که این گونه بود و توصیفش کردی، چه کسی بود؟

سوده گفت: والله او امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است، والله من خدمت آن حضرت رسیدم و از کارگزار او که در گرفتن زکات و صدقات بر ما اجحاف کرده بود، شکایت کردم.

هنگامی که خدمتش رسیدم مشغول نماز بود، نمازش را فورا تمام کرد و روی مبارک به سوی من کرد و با کمال مهر و عطوفت، فرمود: چه حاجت داری؟ من داستان جور و ستم کارگزارش را گفتم، آن حضرت به گریه درآمد و عرض کرد:

پروردگارا! تو گواه باش که من دستور نداده ام کارگزار من بر بندگان تو ظلم کند و حق تورا ترک کند.

پس از آن امیرالمؤمنین علیه السلام کاغذی درآورد و با دست مبارکش نامه ای به این عبارت به کارگزارش نوشت:

بسم الله المن الرحیم «و قَدْ جَاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ » (1) همانا از جانب پروردگارتان برای شما دلیل روشنی آمده است،

ص: 354

بنابراین حق پیمانه و وزن را ادا کنید و از اموال مردم چیزی نکاهید و در روی زمین بعد از آن که در پرتو ایمان و دعوت انبیاء] اصلاح شده است، فساد نکنید، این برای شما بهتر است اگر با ایمان هستید. پس چون نامه ما را بخوانی دست از کار بکش و آنچه که از صدقات وزکوات گرفته ای حفظ کن تا کسی که می آید آنها را از تو تحویل بگیرد، والسلام.

سوده به معاویه گفت: امیرالمؤمنین نامه را به من تحویل داد و به حق خدا سوگند، آن را مهر نفرمود، من آمدم ونامه را به کارگزارش دادم، او بلافاصله دست از کارکشید و عزل شد.

معاویه که این داستان را شنید گفت: آنچه این زن می خواهد بنویسید تا با شکایت از من، به شهر خود برنگردد. (1)

حکومت عمرو شورای شش نفری او

ابوبکر پس از دو سال و چند ماه خلافت، رنجور و بیمار شد و به پاس زحماتی که عمر در مورد تثبیت خلافت او متحمل شده بود، او نیز زمینه را برای خلافت عمر بعد از خود آماده کرد و مخالفان را نیز قانع کرد، جمعی از صحابه را به حضور طلبید وعمر را در حضور آنان به جانشینی خود منصوب کرد و در روز وفات ابوبکر (سال 13 هجری) پس از دفن ابوبکر، عمر به مسجد رفت و مردم را از خلافت خود آگاه ساخته و از آنان بیعت گرفت.

خلافت عمر ده سال و شش ماه طول کشید، چون مدت عمرش سپری شد و به دست ابولؤلؤ زخمی گردید، برای انتخاب خلیفه بعد از خود، شش نفر را به حضور طلبید و موضوع خلافت را به صورت شورا میان آنان محدود کرد.

این شش نفر عبارت بودند از: امیرالمؤمنین علیه السلام، طلحه، بیر، عبدالرحمن بن

ص: 355

عوف، عثمان، وسعد وقاص. آنگاه ابوطلحه انصاری را با پنجاه نفر از انصار مأمور کرد که پشت در خانه ای که در آن جا اعضای شورا بحث و گفتگو می کنند، ایستاده و منتظر اقدامات آنان باشد، اگر پس از سه روز، پنج نفر به انتخاب یکی از آن شش تن موافق شدند و یکی مخالفت کرد، گردن نفر مخالف را بزند، واگر چهار نفر از آنان به یک نفر رأی موافق دهند و دو نفر مخالفت کنند، سر آن دو نفر را با شمشیر برگیرند واگر برای انتخاب یکی از آنان هر دو طرف (موافق و مخالف) مساوی شدند، نظر آن سه نفر که عبدالرحمن بن عوف جزو آنان است صائب بوده و سه نفر دیگر را در صورت مخالفت گردن بزنند، و اگر پس از سه روز، رأی آنان به چیزی تعلق نگرفت و همه با یکدیگر مخالفت کردند، هر شش تن را گردن بزنند و سپس مسلمانان برای خود خلیفه ای انتخاب کنند!!!

عمر علت انتخاب شش تن اعضای شورا را چنین اظهار داشت که: چون رسول خدا صلی الله علیه و آٖله هنگام رحلت، از این شش نفر راضی بود من هم خلافت را میان ایشان به صورت شورا قرار می دهم که یکی را از میان خود برای این کار انتخاب کنند و زمانی که آن شش نفر نزد عمر حاضر شدند خواست نقاط ضعف آنان را به حساب خود یادآور شود، به زبیر گفت: تو بدخلق و مفسدی، اگر خرسند باشی ایمان خواهی داشت و اگر ناراضی باشی کافری ، بنابراین گاهی انسان هستی وگاهی شیطان.

واما توای طلحه! رسول خدا را آزرده ای و آن حضرت هنگام رحلت از توافسرده خاطر بود. به علت آن حرفی که در روز نزول آیه حجاب گفتی. (1)

واما توای عثمان! والله که سرگین از تو بهتر است.

ص: 356

واما توای سعد! مرد متکبر و متعصبی هستی و به کار خلافت نمی آیی و اگر ریاستی روستایی، با تو باشد، از اداره آن درمانده شوی.

واما توای عبدالرحمن ! ضعیف القلب و ناتوانی.

سپس رو به حضرت امیر علیه السلام کرد و گفت: اگر تو مزاح نمی کردی برای خلافت خوب بودی، والله که اگر ایمان تو را با ایمان تمام اهل زمین بسنجند بر همه زیادتی کند. (1)

پس از سه روز از قتل عمر، هر شش نفر در منزل عایشه جمع شده و به شور و بحث پرداختند، ابتدا عبدالرحمن رشته سخن را به دست گرفته و گفت: برای این که میان مسلمانان تفرقه نیفتد لازم است ما شش نفر با موافقت یکدیگر یکی را از بین خود برای خلافت انتخاب کنیم، حالا هرکسی که رأی خود را به دیگری دهد دامنه اختلاف را کم خواهد ساخت.

طلحه حق خود را به عثمان واگذار کرد، زبیر نیز رأی خود را به علی علیه السلام داد، سعد وقاص هم چون چنین دید حق خود را به عبدالرحمن واگذار کرد.

و بدین ترتیب شش نفر شورا به سه نفر که هریک دو رأی داشتند تبدیل گردید ولی برای امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، مسلم بود که این کار به نفع عثمان خاتمه پیدا می کند، زیرا عبدالرحمن شخصا داوطلب خلافت نبود و اگر هم در سر چنین خیالی داشت، عملا ممرضه اظهار آن را نداشت و قبلا نیز در این مورد با عثمان مذاکره کرده و وعده کمک و حمایت به او داده بود.

عبدالرحمن مجددا صحبت کرده و آنان را از مخالفت برحذر داشت زیرا مخالفت در آن شورای ساختگی مساوی با کشته شدن، به شمشیر پنجاه نفر مراقبین پشت در بود.

ص: 357

عثمان که از مقصود عبدالرحمن، آگاه بود، به علی علیه السلام پیشنهاد کرد که خوب است ما هر دو نفر به عبدالرحمن وکالت دهیم تا او هر چه مقرون به صلاح باشد اقدام کند، عبدالرحمن نیز از پیشنهاد عثمان استقبال کرد و سوگند یاد کرد که خود طمع خلافت ندارد و این کار را جز در میان آن دو به دیگری واگذار نخواهد کرد.

حضرت امیر علیه السلام در پاسخ آنان درنگ کرد.

عثمان گفت: یا علی! مخالفت جایز نیست و برابر وصیت عمر، هر کس مخالفت کند جز کشته شدن راه دیگری ندارد. تو نیز عبدالرحمن را به حکمیت برگزین.

علی علیه السلام فرمود: حال که روزگار به کام تو می گردد چرا عجله کرده و مرا به قتل تهدید می کنی؟ برای من روشن است که عبدالرحمن جانب تورا رعایت خواهد کرد و برخلاف حق ومصلحت، سخن خواهد گفت. ولی چون چاره ای نیست، من نیز به شرط این که او خویشاوندی خود را با تونادیده گرفته و رضای خدا و مصلحت امت را در نظر بگیرد، او را به حکمیت می پذیرم، عبدالرحمن نیز سوگند یاد کرد که چنین کند.

عبدالرحمن مردم را در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله جمع کرد تا در حضور مهاجر و انصار رأی خود را اعلام کند، آن گاه برای این که تظاهر به بی طرفی وبی نظری خود کند اول به طرف علی علیه السلام رفت و گفت: یا علی! من هم مصلحت در آن می بینم که امروز همه مسلمانان با تو بیعت کنند ولی شما هم به شرط این که طبق دستور خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله وروش ابوبکر وعمر حکومت کنید!

عبدالرحمن می دانست که نه تنها خلافت اسلامی بلکه تمام ملک وملکوت را در اختیار امیرالمؤمنین علیه السلام بگذارند، کلمه ای برخلاف حق و حقیقت نمی گوید، و کوچک ترین عملی را که با رضای خدا منافات داشته باشد انجام نمی دهد و چون روش ابوبکر و عمر بر خلاف حق بود، پس علی علیه السلام چنین شرطی را نخواهد پذیرفت،

ص: 358

بدین جهت می خواست در پیش مردم از آن حضرت اتخاذ سند کند؟

علی علیه السلام فرمود: من به دستور الهی و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و روش خودم که همان رضای خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله است رفتار می کنم، نه به روش دیگران.

البته عبدالرحمن و عثمان و سایر مردم نیز انتظار شنیدن همین سخن را داشتند و می دانستند که آن حضرت سخن به کذب نگوید و از راه حق منحرف نشود.

از طرفی امیرالمؤمنین علی علیه السلام خلافت ابوبکر و عمر را غاصبانه می دانست و از تضییع حق خود شکایت داشت. اکنون چگونه ممکن است که روش آن دو را تصدیق کند؟

عبدالرحمن سپس به طرف عثمان رفت و همان جمله ای را که برای علی علیه السلام گفته بود به عثمان نیز پیشنهاد کرد، ولی برای عثمان که از شدت ذوق و شوق سراز پا نمی شناخت پاسخ مثبت به این جمله، خیلی آسان و حتی با کمال آرزو بود، او حاضر بود که چنین قولی را با خون خود بنویسد و امضا کند.

بانگ زد: سوگند می خورم که جز طریق ابوبکر و عمر به راهی نروم و از روش آنان منحرف نشوم.

عبدالرحمن دست بیعت به دست عثمان داد و او را به خلافت تبریک گفت. و بلافاصله بنی امیه که منتظر چنین فرصتی بودند هجوم آورده و دسته دسته بیعت کردند، ولی بنی هاشم و جمعی شخصیت های معروف مانند: عمار یاسر ومقداد و سایر بزرگان، از بیعت خودداری کردند. و بدین ترتیب عبدالرحمن بن عوف، نقش خود را با کمال مهارت بازی کرد و با تردستی عجیب، خلافت را از عمر به عثمان منتقل کرده و مقصود عمر را جامه عمل پوشانید. و امیرالمؤمنین علی علیه السلام در اثر حقیقت خواهی، برای بار سوم از حق مشروع خود محروم گردید.

تمام این مقدمات و صحنه سازی ها که با تدبیر عمر به وجود آمده بود برای

ص: 359

رسیدن عثمان به خلافت و احیانا به منظور قتل علی علیه السلام در صورت مخالفت بود، به همین جهت آن حضرت درباره تشکیل این شورا و نیرنگ های عبدالرحمن فرمود: «خدعة و ای خدعة» (حیله است و چه حیله ای؟) حقیقت امرهم همین بود. زیرا به طوری که شرح و توضیح داده شد این شورا حیله و نیرنگی بیش نبود.

امیر المؤمنین علی علیه السلام در جلسه شورای شش نفری فضائل و مناقب خود را به صورت احتجاج مانند احتجاجی که با ابوبکر کرده بود، برای اعضای شورا بیان کرد و آنان نیز به اتفاق، بیانات آن حضرت را تصدیق کردند، آن گاه علی علیه السلام فرمود:

از خدای یگانه بترسید و مخالفت فرمان او نکنید و حق را به اهلش برگردانید و از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله پیروی کنید که اگر شما با آن مخالفت کنید خدا را مخالفت کرده اید بنابراین امر خلافت را به اهل آن واگذارید. (1)

آنان به هم نگاه کرده و گفتند: فضل او را شناختیم، و دانستیم که وی به امر خلافت از همه سزاوارتر است، اما او مردی است که در تقسیم بیت المال و سایر امور) هیچ کس را به دیگری ترجیح نمی دهد و مساوات کامل را میان مردم برقرار می سازد بنابراین اگر او را به خلافت انتخاب کنید شما را با مردم دیگر یکسان قرار می دهد ولی اگر عثمان را به خلافت برگزینید او نفع و تمایل شما را در نظر می گیرد. (و همین سبب شد امر خلافت را به عثمان واگذار کردند.) (2)

امیرالمؤمنین علیه السلام درباره شورای شش نفره، چنین فرموده است:

سپس عمر خلافت را در گروهی قرار داد که پنداشت من همسنگ آنان می باشم !! پناه بر خدا از این شورا! در کدام زمان در برابر شخص اولشان در خلافت مورد تردید بودم، تا امروز با اعضای شورا برابر شوم ؟ که هم اکنون مرا

ص: 360

همانند ایشان پندارند؟ و در صف ایشان قرارم دهند؟ ناچار بازهم کوتاه آمدم، و با آنان هماهنگ گردیدم. یکی از آنان با کینه ای که از من داشت روی برتافت، و دیگری دامادش را بر حقیقت برتری داد و آن دو نفر دیگر که به زبان آوردن نامشان زشت است. (1)

ابوبکر مردد و متحیر ماند و موضوع را با علی علیه السلام در میان نهاد، حضرت فرمود: هنگامی که مهاجر و انصار جمع هستند یک نفر با صدای بلند از ایشان سؤال کند که آیا کسی از شما حرمت خمر را به این شخص گفته است یا خیر؟

اگر دو نفر شهادت دادند، حد بزنند و الآ او را به حال خود واگذارند، ابوبکر به همین نحو عمل کرد و کسی شهادت نداد، معلوم شد که آن مرد در دعوای خود راستگو بوده است، لذا از وی چشم پوشی شد و به او گفتند توبه کن که دیگر چنین کاری نکنی.

2- یک نفر از علمای یهود نزد ابوبکر آمده گفت: آیا تو جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله این امت هستی؟ گفت: آری!

یهودی گفت: ما در تورات دیده ایم که جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله در میانی امیر آنان دانشمندترین امت باشند، پس مرا آگاه گردان که خدای تعالی کجا است؟ آیا در آسمان است یا در زمین؟

ابوبکر گفت: او در آسمان و بر عرش است.

یهودی گفت: در این صورت زمین از وجود خدا خالی است و بنا به قول تو، خدا، در جایی هست و در جایی نیست!

ابوبکر گفت: این سخن زندیقان است، از نزد من دور شو وگر نه تو را می کشم!

یهودی در حال تعجب از سخن او، از نزد وی خارج شد، در حالی که اسلام را مسخره می کرد.

علی علیه السلام از مقابل او ظاهر شد و فرمود: ای یهودی! آنچه تو پرسیدی و آنچه در پاسخ شنیدی من دانستم، ما می گوییم: خداوند عزوجل جا و مکان را آفرید و برای او جا و مکانی نیست و بالاتر از این است که مکانی او را در بر گیرد، بلکه او در هر مکانی هست، اما نه بدین صورت که تماس و نزدیکی به مکان داشته باشد، علم او هر آنچه را که در مکان است فراگرفته است و چیزی وجود ندارد که از حیطه تدبیر او

ص: 362

بیرون باشد و برای تأیید صحت آنچه گفتم از کتاب خود شما خبر می دهم و اگر دانستی که درست است آیا ایمان می آوری؟ یهودی گفت آری.

فرمود: آیا در بعضی از کتاب های خود ندیده اید که روزی موسی بن عمران نشسته بود، ناگاه فرشته ای از جانب مشرق نزد او آمد و موسی از او پرسید: از کجا آمدی ؟ گفت: از جانب خدای عزوجل، و فرشته ای از سوی مغرب پیش او آمد و موسی به او گفت: از کجا آمدی؟ گفت: از نزد خداوند عزوجل، آن گاه فرشته دیگری نزد او آمد و گفت: از آسمان هفتم از نزد خداوند عزوجل آمده ام، و سپس فرشته دیگر نزد او آمد و گفت: از زمین هفتم از جانب خدای عزوجل آمده ام، موسی علیه السلام گفت:

منه است آن خدایی که جایی از او خالی نیست و به هیچ جا نزدیک تر از جای دیگر نیست.

یهودی گفت: گواهی می دهم که این سخن حق است و بازگواهی می دهم که تو به جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله سزاوارتری از کسی که آن را تصاحب کرده است. (1)

3- پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جماعتی از یهود به مدینه آمده، گفتند: در مورد اصحاب کهف قرآن می گوید: «وَلَبِثُوا فِي كَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِنِينَ وَازْدَادُوا تِسْعًا » (2) (اصحاب کهف سیصد و نه سال در غار خوابیدند) در صورتی که (در تورات) باقی ماندن آنان در غارسیصد سال قید شده است و این دو با هم مخالفت دارند.

در برابر این اشکال و ایراد یهودیان، نه تنها خلیفه، بلکه همه صحابه، از پاسخگویی عاجز ماندند، بالاخره دست توسل به دامن حلال مشکلات امیرالمؤمنین علی علیه السلام زدند. حضرت فرمود: خلاف وتضادی در بین نیست، زیرا از

ص: 363

نظر تاریخ، آنچه نزد یهود معتبر است، سال شمسی است و در نزد عرب سال قمری است و تورات به لسان یهود نازل شده و قرآن به لسان عرب، وسیصد سال شمسی، سیصد و نه سال قمری است (زیرا سال شمسی 365 روز و سال قمری 354 روز است هر سال 11 روزو شش ساعت با هم اختلاف دارند در نتیجه 33 سال شمسی تقریبا 34 سال قمری می شود و سیصد سال شمسی هم سیصد و نه سال قمری می باشد.) (1)

4- ابن شهرآشوب روایت کرده که: از ابوبکر پرسیدند مردی صبحگاه زنی را تزویج کرد و آن زن شبانگاه وضع حمل کرد و آن مرد هم اجلش رسید و مرد، مادر و فرزند، دارایی او را به عنوان ارثیه، تصاحب کردند، در چه صورتی این موضوع امکان پذیر است.

ابوبکر از پاسخ عاجز ماند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: آن مرد کنیزی داشته که قبلا او را باردار کرده بود، چون هنگام وضع حملش نزدیک شد، او را آزاد کرد، آن گاه در موقع صبح تزویجش کرد، و شبانگاه زن وضع حمل کرد و چون شوهرش مرد میراث او را مادر و فرزند تصاحب کردند.

5- زن دیوانه ای را به جرم زنا نزد عمر آوردند، دستور داد سنگسارش کنند! حضرت امیر علیه السلام نیز حضور داشت، به عمر فرمود: مگر نشنیده ای که رسول خدا چه فرموده است ؟ عمر گفت: چه فرموده است؟ حضرت گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: از سه کس قلم برداشته شده است: از دیوانه تا عقل خود را بازیابد، از طفل تا بالغ شود، از شخص خوابیده تا بیدار گردد، آن گاه عمرزن را رها کرد. (2)

ص: 364

6- زن بارداری را به اتهام زنا نزد عمر آوردند، عمر از او پرسید: آیا مرتکب زنا شده ای ؟ زن اعتراف کرد، و عمر دستور داد سنگسارش کنند، هنگامی که او را برای اجرای حکم می بردند، علی علیه السلام با او برخورد کرد و پرسید، این زن را چه شده است؟ عرض کردند: عمر دستور رجم داده است، علی علیه السلام او را نزد عمر برگردانید و فرمود: آیا دستور دادی که او را سنگسار کنند؟ عمر گفت: بلی، خودش نزد من اعتراف به زنا کرد! فرمود: این حکم تو درباره این زن است، راجع به طفلی که در شکم اوست چه حکمی داری؟ سپس فرمود: شاید تو بر او بانگ زده ای و یا او را ترسانیده ای از ترس و وحشت اعتراف به گناه کرده است) عمر گفت: همین طور است! علی علیه السلام فرمود: مگر نشنیدی که رسول خدا فرمود: بر کسی که پس از ترساندن و زحمت اعتراف کند، حد نیست، زیرا هرکس را در بند کنند یا زندانی کنند یا بترسانند او را اقراری نباشد (به زور و ترس اقرارگرفتن ارزش قضایی ندارد) آن گاه عمرزن را رها کرد و گفت:

عجزت النساء ان تلد مثل علی بن أبی طالب، لولا علی لهلک عمر.

زنان عاجزند که فرزندی مانند علی بن ابی طالب بزایند، اگر علی نبود عمر هلاک می گشت. (1)

7- زنی را نزد عمر آوردند که شش ماهه زاییده بود عمر به خیال این که مدت حمل همیشه باید 9 ماه باشد و این زن چون سه ماه زودتر وضع حمل کرده است نتیجه گرفت که قبلا مرتکب زنا شده است لذا دستور داد او را سنگسار کنند، علی البر این داوری عمر را شنید و فرمود: بر این زن حدی نیست، عمر کسی به خدمت آن حضرت فرستاد و پرسید: چرا او را حدی نیست؟

حضرت فرمود: خدا فرموده است:

ص: 365

«وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ » (سوره بقره، آیه 233)

و مادران، شیر دهند فرزندانشان را، دو سال کامل، برای کسی که بخواهد تمام کند شیر دادن را. [ و هم چنین فرموده است:] «وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا » (سوره احقاف، آیه 15) دوران حمل و مدت شیرخوارگی تا از شیر بازگرفتنش سی ماه است.

دراین صورت شش ماه حمل اوست و 24 ماه رضاع او.

عمرزن را رها کرد و گفت: «لولا علی لهلک عمر.» (1)

8- زن و مردی را پیش عمر آوردند، مرد به زن می گفت: تو زانیه هستی، زن نیز در پاسخ وی می گفت: «انت ازنی منی» یعنی تو از من زناکارتری، عمر دستور داد هردو را حد بزنند. حضرت امیر علیه السلام حاضر بود. فرمود: تعجیل در قضاوت خوب نیست و این حکم نیز درست نمی باشد، عرض کردند: پس چه باید کرد؟

فرمود: مرد را آزاد کنید وزن را در حد بزنید. زیرا زنا کردن مرد ثابت نشده است ولی زن به زنا دادن خود اقرار می کند و به مرد می گوید: تو زناکارتری، در این صورت زن به اقرار خود مرتکب فجور شده که باید حد زده شود و جرم دیگرش این است که به مرد نسبت زنا می دهد و او را متهم می کند در صورتی که دلیلی برای اثبات ادعای خود ندارد. (2)

9- مردی کسی را کشته بود، خانواده مقتول شکایت پیش عمر بردند، عمر دستور داد قاتل را در اختیار پدر مقتول گذارند تا به حکم قصاص او را به قتل رساند، پدر مقتول دوضربت سخت بر آن مرد زد و یقین به مرگ او کرد، ولی چون رمقی از حیات داشت کسان وی از او پرستاری کرده و مداوا کردند تا پس از شش ماه

ص: 366

بهبودی کامل یافت.

پدر مقتول روزی او را در بازار دید، تعجب کرد و چون او را شناخت، گریبانش را گرفت و مجددا پیش عمر آورد و ماجرا را گفت. عمر برای بار دوم دستور داد که سر از تن او برگیرند!

قاتل، از علی علیه السلام استغاثه کرد، آن حضرت فرمود: ای عمر! این چه حکمی است بر این مرد می کنی؟

عمر گفت: یا ابا الحسن علیه السلام! این شخص، قاتل پسر او است و به حکم «النفس بالنفس» باید کشته شود.

حضرت فرمود: آیا می شود کسی را دوبارکشت؟ عمر متحیر ماند و سکوت کرد، آن گاه علی علیه السلام به پدر مقتول گفت: مگر قاتل پسرت را با دو ضربت نکشتی؟ عرض کرد: کشتم ولی او زنده شد، و اگر مجددا او را نکشم خون پسرم هدرشود!

علی علیه السلام فرمود: در این صورت باید اول راضی به قصاص شوی، و اجازه دهی دوضربتی که به او زدی او هم دوضربت به تو بزند آن گاه تو او را بکش!

پدر مقتول گفت: یا ابا الحسن! این قصاص از مرگ سخت تر است و من از این موضوع گذشتم، آن گاه با هم مصالحه کرده و آشتی کردند، عمر دست برداشت و گفت: الحمدلله انتم اهل بیت الرحمة، یا أبا الحسن! ثم قال لو لا علی لهلک عمر. (1)

10- در زمان خلافت عمر، دوزن بر سر طفلی منازعه کرده و هر یک ادعا می کرد که کودک از آن اوست، و هیچ یک، برای اثبات دعوای خود شاهد و گواهی نداشت، وکس دیگری هم جزآن دوزن ادعای فرزندی آن کودک را نمی کرد، لذا این مطلب بر عمر مبهم بود و نمی دانست چه بکند، ناچار به حضرت علی علیه السلام پناه برد و از او راه حلی خواست! امیرالمؤمنین علیه السلام آن دوزن را نصیحت کرد و از عذاب الهی ترسانید

ص: 367

ولی آن دو، همچنان اصرار می کردند و دست بردار نبودند، چون آن حضرت پافشاری آنان را دید فرمود: اژه ای برای من بیاورید، زن ها گفتند: اره را برای چه می خواهی؟

فرمود: می خواهم طفل را دو نیم کنم و به هریک از شما نیمی از او را بدهم! یکی از آن دوزن سکوت کرد، ولی دیگری گفت: تو را به خدا یا ابالحسن علیه السلام! اگر غیر از این راه چاره ای نیست، من از سهم خود گذشتم و به آن زن بخشیدم، حضرت فرمود: الله أکبر، این کودک پسر تو است نه پسر آن زن، اگر پسر او بود او هم مانند تو به حال این طفل دلسوزی می کرد و می ترسید. زن دیگر هم اعتراف کرد که حق با آن زن است که از سهم خود گذشت وکودک هم از آن اوست!

غم و اندوه عمر برطرف شد و درباره امیرالمؤمنین علیه السلام که با این داوری شگفت انگیزگشایشی به کار او داده بود دعا کرد. (1)

11- در مناقب از اصبغ بن نباته روایت شده که پنج نفر را به جرم زنا نزد عمر آوردند و او دستور داد آنان را سنگسار کنند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: حکم و داوری بر جان مردم به این سادگی نیست و باید به وضع و حال ایشان رسیدگی شود. چون به تحقیق پرداختند یکی از ایشان مسیحی بود و با زنی مسلمان زنا کرده بود، علی علیه السلام فرمود: چون این مرد ذی بوده و در پناه حکومت اسلام زندگی میکرده ، ذمه را درهم شکسته بنابراین او را گردن بزنید.

مرد دوم متأهل بود وزنش نیز در کناروی زندگی می کرد، حضرت فرمود: این مرد محصن (2) است و به حکم قرآن سنگسارش کنید.

ص: 368

مرد دیگر مجرد وبی زن بود، علی علیه السلام فرمود: یکصد تازیانه به او بزنند.

نفر چهارم غلام و برده بود، و مجازات چنین اشخاصی به اندازه نصف مجازات آزادگان است، لذا فرمود: او را نیز پنجاه تازیانه بزنند.

نفر پنجم دیوانه بود، فرمود: آزادش کنند.

عمر گفت: «لولاعلی لافتضحنا» اگر علی نبود ما رسوا می شدیم.

12- مردی که اهل یمن بود، زن خود را در یمن گذاشته و خود برای انجام کاری به مدینه آمده بود، در آن شهر با زنی مرتکب فجور شد و او را به جرم این عمل نزد عمر بردند، عمر فرمان داد سنگسارش کنند، علی علیه السلام فرمود: اگر چه اوزن دارد اما بر اورجم نیست، و باید حد بزنند، زیرا زن او همراهش نیست و در یمن مانده است و سزای او مانند کیفر مرد بدون همسر است.

عمر گفت: «لا أبقانی الله لمعظلة لم یکن لها أبوالحسن.» (خدا مرا به مشکلی نیاندازد که علی برای حل آن در آن جا نباشد).

13- روزی نزد عمربن خطاب سخن از زیورهای خانه کعبه و زیادی آنها بود، گروهی گفتند: اگر آنها را بیرون بیاوری و به لشگریان بدهی اجرش زیادتر است و خانه کعبه چه نیاز به زیور دارد.

عمر بدین فکر افتاد و از علی علیه السلام پرسید که نظر شما در این مورد چیست؟

حضرت فرمود: قرآن بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد و تمام اموال را چهار قسمت کرد:

یکی اموال مسلمانان است که میان ورثه تقسیم می شود. ویکی فیء است که میان مستحقین آن تقسیم کردند. ویکی خمس است و خدای تعالی آن را در جای خود قرار داد. و یکی هم صدقات است که خداوند آن را هم در محل های مصرفی آن قرار داد. وکعبه را به حال خود گذاشت و از روی فراموشی ترک آن نفرمود و هیچ جایی بر او پوشیده نبود، تو هم مانند خدا و رسولش دست بدانها دراز مکن و همان جایی که گذاشته اند باقی بگذار، عمر به دستور آن حضرت زیورهای کعبه را ترک کرد و

ص: 369

گفت: اگر تو نبودی ما رسوا می شدیم. (1)

14- در جنگ ایران و عرب که عمر برای غلبه بر دشمن به مشورت می پرداخت، هریک از مسلمانان چیزی می گفتند. از جمله عقیده گروهی بر این بود که لشگریان شام را جمع کرده به نهاوند بفرستد و عده ای معتقد بودند که خود عمر، فرماندهی جبهه را به عهده بگیرد ولی عمر توجهی به آراء آنان نکرده و رو به علی علیه السلام کرد و گفت: یا ابا الحسن! چرا ما را راهنمایی نمی کنی؟ علی علیه السلام فرمود: جمع آوری لشگریان شام ویا عزیمت خود تو به جبهه، صلاح نیست، زیرا در صورت اول، آن منطقه که هم مرزکشور روم است از لشگر اسلام خالی می ماند و در صورت دوم اگر تو شکست بخوری، دیگر برای مسلمانان پناهگاهی وجود نخواهد داشت، لذا از رفتن خود به جبهه صرف نظر کن و یکی از فرماندهان کارآزموده و مجرب را برای این کار برگزین و از مردم بصره هم، جمعی را برای کمک برادرانشان بفرست، زیرا موقعیت بصره، مانند شام نیست و می توان از آن جا نیروی لازم را بسیج کرد، عمر به دستور آن حضرت عمل کرد وفاتح شد و در جنگ روم و عرب نیز او را راهنمایی فرمود. (2)

15- مردی را نزد عمر آوردند که در پاسخ گروهی که از وی پرسیده بودند، چگونه صبح کردی؟ گفته بود: صبح کردم در حالی که فتنه را دوست دارم و حق را ناخوشایند دارم و یهود و نصارا را تصدیق می کنم و بدان چه ندیده ام ایمان آورده ام و بدان چه خلق نشده اقرار می کنم!

عمرکسی را خدمت علی علیه السلام فرستاد و از آن حضرت سؤال کرد، امام علیه السلام فرمود: راست گفته که فتنه را دوست دارد. خدای تعالی می فرماید: « أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ » (سوره انفال، آیه 28) و منظور از حق که ناخوشایند اوست مرگ است

ص: 370

که خدای تعالی می فرماید: «وَجَاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ» (سوره ق، آیه 19) و این که سخن یهود و نصارا را تصدیق می کند در این مورد است که خداوند می فرماید: «وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارَى عَلَى شَيْءٍ» (سوره بقره، آیه 113)

و اما بدان چه ندیده ایمان آورده، مقصودش خداوند عزوجل است که به او ایمان آورده است و بدان چه هنوز خلق نشده اقرار می کند، اقرار به قیامت است.

عمر گفت: «أعوذ بالله من معضلة لا علی لها.» (پناه می برم به خدا از مشکلی که علی برای حل آن حضور نداشته باشد.) (1)

طبق روایات مورخین و علمای اهل سنت، عمر در موارد زیادی گفته است: اگر علی نبود عمرهلاک می گردید.

در کتاب «ینابیع المودة» می نویسد:

اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله در احکام کتاب خدا (قرآن) به حضرت علی علیه السلام رجوع می کردند و از آن حضرت اخذ فتوا می نمودند چنان که عمر در جاهای عدیده گفته است: اگر علی نبود عمر هلاک شده بود؛ (2) کانت الصحابة رضی الله عنهم یرجعون إلیه فی احکام الکتاب و یأخذون عنه الفتاوی کما قال عمربن الخطاب رضی الله عنه فی عدة مواطن: لولا علی لهلک عمر.

عثمان نیز در زمان خلافتش در مواردی که برای حل مشکلات علمی و قضایی احتیاج پیدا می کرد دست به دامن آن حضرت زده و از وی استمداد می کرد و به طور کلی علی علیه السلام در تمام مشکلات علمی و سیاسی و معضلات فقهی و قضایی راهنمای خلفای سه گانه بود و برای مصلحت اسلام و مسلمانان، ایشان را هدایت می کرد و به منظور حفظ تشکیلات ظاهری اسلام با کمال صبر و بردباری سکوت

ص: 371

کرده و نمی خواست میان امت تفرقه و پراکندگی حاصل شود. و از اعمال خلافشان مخصوصا از روش عثمان جلوگیری کرده و ایشان را از عواقب وخیم آن برحذر می داشت.

بارها عثمان را نصیحت کرد ولی او توجهی به نصایح امیرالمؤمنین علیه السلام نکرد و عاقبت به دست مسلمانان گرفتار و به قتل رسید.

عثمان، طبق همین سفارش، استاندارها و فرماندارهای شهرها را از میان بنی امیه و از خویشاوندان خود، انتخاب و نصب کرد و هرگز توجه به صلاحیت و شایستگی آنان نمی کرد.

مردم از دست حکام عثمان به تنگ آمده و چندین بار شکایت ایشان را به اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حتی به خود عثمان کردند، ولی این شکایت ها تأثیری در وضع حال و روش او نکرد. از این رو مسلمانان در صدد جلوگیری از کارهای ناشایست او شدند و به عمال وکارگزاران وی اعتنا نکردند.

أعمال خلاف عثمان، و بذل و بخششهای وی به قوم و خویشانش که همه از مال مردم صورت می گرفت، اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله را سخت خشمگین کرد، لذا گرد هم جمع شده و به مشورت پرداختند و تصمیم گرفتند که ابتدا تمام کارهای ناشایست، عثمان و فرماندارانش را بنویسند و او را از عواقب این گونه کردارهای ناپسند بازدارند و اگر نامه مؤثر واقع نشد او را عزل کنند.

چون نامه را نوشتند به دست عمار یاسر که از صحابه رسول اکرم صلی الله علیه و آله و مورد توجه آن حضرت بود دادند تا نزد عثمان ببرد، عمار نامه را برد و به دست عثمان داد، چون عثمان از مضمون نامه باخبر شد با بی اعتنایی نامه را به دور انداخت و غلامان خود را دستور داد که عمار را بزند، غلامان عثمان عمار را کتک زدند، خود عثمان نیز چند لگد بر شکم او زد که عمار بیهوش افتاد و بعدا نیز به بیماری فتق دچار گردید! (1)

آوازه این عمل به زودی در شهرهای اسلام انعکاس یافت و آتش خشم مسلمانان را نسبت به عثمان شعله ور ساخت، در این هنگام ابوذر غفاری که به دستور عثمان از مدینه به شام تبعید شده بود آشکارا در مجالس مسلمانان اعمال

ص: 373

قبیح و ناشایست عثمان و طرفدارانش را به مردم گوشزد می کرد و آنان را از روش عثمان که برخلاف رضای خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله بود آگاه می ساخت.

علت تبعید شدن ابوذر به شام این بود که عثمان اموال زیادی به بنی امیه میداد چنان که به مروان بن حکم وزید بن ثابت بیش از صد هزار دینار از بیت المال مسلمانان بخشید. ابوذر وقتی این مطلب را شنید، به آواز بلند این آیه را تلاوت کرد:

«وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ» (1) و کسانی که طلا و نقره را ذخیره و پنهان می کنند و در راه خدا انفاق نمی کنند، به عذاب دردناکی بشارت ده.

چون عثمان از این ماجرا خبر یافت نسبت به ابوذر بسیار خشمگین شد و در مجلسی که جمعی حضور داشتند از مردم پرسید: آیا جایز است که والی از بیت المال مسلمانان چیزی به عنوان قرض به دیگری پردازد؟ کعب الأحبار گفت: اشکالی ندارد! ابوذر رو به کعب الأحبارکرده و گفت: یابن الیهودیتین! أتعلمنا دیننا؟ (ای پسر مرد وزن یهودی! دین ما را تو به ما یاد می دهی؟).

و با عصایی که در دست داشت بر سر کعب الاحبارکوبید. بدین جهت عثمان او را از مدینه اخراج کرده و به شام فرستاد و چنان که گفته شد در شام نیز از عثمان و معاویه بدگویی می کرد، تا معاویه مجبور شد او را زندانی کند و دراین مورد نامه ای به عثمان نوشت که: ابوذر مردم را علیه تو تحریک میکند، عثمان در پاسخ معاویه دستور داد: او را سوار یک شتر برهنه کن و با زجر و شکنجه به سوی ما بفرستی معاویه نیز چنین کرد و ابوذر را روانه مدینه کرد. (2)

چون ابوذر نزد عثمان آمد، عثمان گفت: شنیده ام که در شام بلوا می کنی و علیه

ص: 374

من سخن ها می گویی، ابوذر گفت: هر چه گفته ام حق بوده است، عثمان برآشفت و گفت: اصلا تو را چه به این کارها؟ ابوذر گفت: من یکی از مسلمانان هستم و به وظیفه خود از نظر امر به معروف و نهی از منکر عمل می کنم.

چون عثمان در مقابل ابوذر یارای مجادله نداشت او را از خود راند و به ربذه تبعید کرد. و حتی به مروان دستور داد که مراقبت کند هیچ کس از اهل مدینه هنگام خروج ابوذر او را بدرقه نکند، مردم نیز از ترس بازخواست او را مشایعت و همراهی نکردند. ولی علی علیه السلام و چند نفر از بنی هاشم او را در آغوش گرفته و با او وداع کردند، ابوذر نیز پس از رسیدن به ربذه و مدتی توقف در آن جا، دارفانی را بدرود گفت. (1)

بنا به نقل مورخان جماعتی از اهل مصر به مدینه آمده و بر عثمان شوریدند، عثمان احساس خطر کرد و از علی بن ابی طالب علیه السلام یاری جست، و اظهار ندامت کرد. حضرت امیر علیه السلام به مصری ها فرمود: شما برای زنده کردن حق قیام کرده اید و عثمان توبه کرده و می گوید من از رفتار گذشته ام دست برمی دارم و تا سه روز دیگر به خواسته های شما ترتیب اثر می دهم و فرمانداران ستمکار را عزل می کنم، پس امیرالمؤمنین علیه السلام از جانب عثمان برای آنان قراردادی نوشته و آنان مراجعت کردند، در بین راه غلام عثمان را دیدند که بر شتر او سوار و به طرف مصر می رود. از وی بدگمان شدند، او را تفتیش کردند و با او نامه ای یافتند که عثمان به والی مصر بدین مضمون نوشته بود: بنام خدا وقتی عبدالرحمن بن عدیس نزد تو آمد صد تازیانه به او بزن و سر و ریشش را بتراش و به زندان طویل المدة محکومش کن. همچنین درباره عمروبن الحمق وسودان بن حمران وعروة بن نباع این عمل را اجرا کن!

مصری ها نامه را گرفته و با خشم به جانب عثمان برگشته و اظهار داشتند که تو

ص: 375

به ما خیانت کردی؟

عثمان نامه را انکار کرد! گفتند: غلام تو حامل نامه بود. پاسخ داد: بدون اجازه من این عمل را مرتکب شده است، گفتند: مرکبش، شتر تو بود، گفت: شترم را دزدیده اند، گفتند: نامه به خط منشی تو می باشد، پاسخ داد: بدون اجازه و اطلاع من این کار را انجام داده است. گفتند: پس به هر حال تو لیاقت خلافت نداری و باید استعفا دهی، زیرا اگر این کار با اجازه توانجام گرفته خیانت پیشه هستی و اگر این کارهای مهم بدون اجازه و اطلاع تو صورت گرفته است در این صورت عدم لیاقت تو ثابت می شود، و به هر حال یا استعفا بده و یا هم اینک عمال ستمکار را عزل کن. عثمان پاسخ داد: اگر من بخواهم مطابق میل شما رفتار کنم پس شما حکومت دارید من چکاره هستم؟ آنان با حالت خشم از مجلس بلند شدند. (1)

از جمله فرمانداران عثمان، ولید بن عقبه برادر مادری عثمان بود که از جانب وی به حکومت کوفه منصوب شده بود، ولید شخصی دائم الخمر بود و در یکی از روزها به حال مستی در مسجد نماز صبح را به جای دو رکعت چهار رکعت خواند، عبدالله بن مسعود از روی اعتراض و ریشخند گفت: امیر سخاوتشان را نشان دادند و در نماز نیز بخشش کردند.

عده ای از رجال کوفه به مدینه آمده و به عثمان گفتند: نماینده شما - ولید - دائم الخمر است و ما او را در اثر زیاده روی در شرب خمر به حال استفراغ دیده ایم و عزل او را از عثمان خواستار شدند.

عثمان گفت شما تهمت می زنید و عوض رسیدگی به شکایت آنان، دستور داد کسانی را که به شراب خواری ولید شهادت داده بودند شلاق زدند و به مردم نیز چنین وانمود که چون اینها به امیر خود تهمت زده بودند، طبق موازین شرع به آنان

ص: 376

حد زده شد. (1)

علی علیه السلام به این عمل عثمان اعتراض کرد و فرمود: تو به جای فاسق، شاهد را شلاق زدی. و با دلایل کافی او را نسبت به عواقب کارهای ناشایست او آگاه ساخت. لذا عثمان از روی ناچاری ولیدبن عقبه را عزل کرد و به جای او سعیدبن عاص پسر عموی خود را گذاشت، و حکم بن عاص و پسرش مروان بن حکم را هم که در حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و به دستور آن حضرت از مدینه خارج و به طائف تبعید شده بودند، حتی شیخین نیز از مراجعتشان به مدینه ممانعت می کردند. علاوه بر این که آنان را به مدینه آورد، مروان را منصب وزارت هم بخشید و در نتیجه مورد اعتراض قاطبه مسلمانان قرارگرفت.

پسر عمویش عبدالله بن عامر را به حکومت بصره و ایران گماشت و حکومت مصر را هم به عبدالله بن سعد [برادر رضاعی خود] سپرد و معاویة بن ابوسفیان را هم که از زمان خلافت عمر زمام حکومت شام را در دست گرفته بود با اختیار تام در پست خود باقی گذاشت، برای خود نیزیک قصر مجللی بنا کرد.

نتیجه این همه اعمال خلاف و ناشایست بر ضرر خود عثمان خاتمه یافت و سرانجام زمام اختیار از دست وی بیرون رفت، زیرا بنی امیه را جری کرد و تسلط خود را نسبت به آنان از دست داد.

مثلا معاویه به این فکر افتاد که از حکومت مرکزی اطاعت نکند و شام را یکسره ملک موروثی خود بداند. بدین جهت هنگامی که عثمان در نتیجه شورش مسلمانان، احساس خطر کرده و از معاویه استمداد کرد، معاویه برای این که عثمان کشته شود و او ادعای خلافت کند مخصوصا مسامحه کرد، و باز برای این که ظاهرا از دستور خلیفه وقت، سرپیچی نکرده باشد مردی به نام «یزیدبن اسد» را با عده ای

ص: 377

به سوی مدینه فرستاد ولی به او دستور داد که در ذی خشب . که محلی است در هشت فرسخی مدینه . توقف کن و تا من شخصا دستور مجددی نداده باشم جلوتر نرو، او هم در محل مزبور به قدری ماند تا عثمان کشته شد و آن گاه معاویه او را با لشگریانش به سوی شام فرا خواند. (1)

وضع خلافت روز به روز بدتر می شد و هر چه از طرف صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله به عثمان نصیحت و اندرز داده می شد سودی به دست نمی آمد، حتی علی علیه السلام نیز یک مرتبه از طرف مسلمانان نزد عثمان رفت و او را از روی خیرخواهی پند داد و عاقبت وخیم این خود سری را به وی گوشزد کرد، ولی عثمان برای شنیدن چنین سخنانی گوش شنوا نداشت و حتی روزی بالای منبر مردم را در مقابل این اعتراضات و شکایات، تهدید کرد و از حکام و فرمانداران خود دفاع کرد.

مردم مدینه چون وضع را چنین دیدند سخت بر او شوریدند و آشکارا در کوچه ها از عثمان بد می گفتند و او را ناسزا و دشنام می دادند، آتش افروزان این شورش طلحه و زبیر و عایشه و حفصه بودند، که بالاخره این شورش و قیام به محاصره خانه عثمان منجر گردید.

چون عثمان دانست که اهل مدینه از وی دست بر نخواهند داشت، بزرگان بنی امیه را جمع کرد و با آنان به مشورت پرداخت، مشاورین پیشنهاد کردند که باید از اطراف کمک بخواهی و برای این کار دستور بده سپاهیان شام و بصره به مدینه بیایند و شورشیان را تارومارکنند.

عثمان فورا معاویه وعبدالله بن عامر را که والی شام وبصره بودند، از قضیه آگاه ساخت، عبدالله در بصره به مسجد رفت و مردم را به کمک عثمان دعوت کرد ولی کسی به او پاسخ مساعد نداد، معاویه هم چنان که اشاره شد کار را به مسامحه

ص: 378

گذرانید.

مسلمانان بر محاصره خانه عثمان، ساعت به ساعت می افزودند، به طوری که ارتباط او با خارج به کلی قطع شد و حتی به آب آشامیدنی هم دسترسی پیدا نکرد، ناچار به پشت بام آمد و از محاصره کنندگان پرسید: آیا علی علیه السلام در میان شماست؟

گفتند: خیر، او در این کار دخالت ندارد، آن گاه تقاضای آب کرد و مردم جواب ندادند. چون این خبر به حضرت امیر علیه السلام رسید، ناراحت شد و فورا چند مشک آب به وسیله چند تن از بنی هاشم تحت سرپرستی فرزندش امام حسن علیه السلام به سرای عثمان فرستاد و با این که محاصره کنندگان ممانعت می کردند، ولی آنان به هر نحو بود، آن را به عثمان رسانیده و او و خانواده اش را سیراب کردند.

مسلمانان گمان می کردند که در اثر شدت عمل آنان، عثمان از مقام خلافت استعفا خواهد داد، بدین جهت در فکر انتخاب خلیفه بودند ولی نه عثمان و نه بنی امیه حاضر به ترک چنین مقامی نبودند.

از طرفی چون محاصره کنندگان با خبر شدند که عثمان از شام و بصره نیروی کمکی طلبیده است لذا در صدد برآمدند که بر شدت عمل خود افزوده و قبل از رسیدن کمک، کار او را یکسره کنند.

طبری نقل کرده است که بالاخره پس از گفتگوی زیاد، محمد پسر ابوبکر با عده ای از مردم به داخل خانه عثمان ریختند و ابتدا محمد پسر ابوبکر ریش عثمان را گرفت و گفت: ای نعثل! و با کارد، یا سرنیزه به پیشانی او زد و او را کشتند «محمد بن ابی بکر اخذ بلحیة عثمان ... ثم طعن جبینه بمشقص فی یده...» (1).

و بدین ترتیب عثمان در سال 35 هجری، در سن 86 سالگی کشته شد و دوران 25 سال حکومت غاصبانه، ظالمانه و انحرافی او و دو خلیفه پیش از او خاتمه

ص: 379

یافت.

هم چنین طبری نقل کرده است که پس از قتل عثمان خواستند در محلی که بر جنازه ها نماز می خوانند، بر جنازه او نماز بخوانند، انصار مانع شدند و نگذاشتند در آنجا بر جنازه او نماز خوانده شود و همچنین نگذاشتند او را در بقیع که قبرستان مسلمانان بود، دفن کنند، سرانجام جنازه را شبانه در « حش کوکب» (چهاردیواری مربوط به یهود) دفن کردند، بعدا بنی امیه دیوار را خراب کردند و حش کوکب را به قبرستان متصل کردند. (1)

درباره تعیین خلیفه به گفتگو پرداختند، اعمال و رفتار دوازده ساله عثمان آنان را کاملا بیدار کرده بود.

در آن میان عمار یاسر و مالک اشتر و رفاعة بن رافع و چند نفر دیگر که بیش از دیگران شیفته خلافت علی علیه السلام بودند صحبت کرده و مردم را برای بیعت آن حضرت آماده ساختند.